آب زیرزمینی به عنوان یک منبع مهم و استراتژیک برای تامین مصارف شرب و بهداشت، کشاورزی وصنعت همواره مورد توجه بوده واز دیر باز مورد بهره برداری قرارمی گرفته است. این منبع در مقابل تغییرات اقلیم پایداربوده و با توجه به حجم ذخیره خود می تواند در دراز مدت پاسخگوی نیازها باشد و از این دیدگاه نیز دارای اهمیت بسزایی است.

آمار و اطلاعات موجود درطول نیم قرن اخیر نشان می دهد که باتوسعه صنعت و تکنولوژی مرتبط با حفاری و پمپاژ چاه ها، بهره برداری از این منبع گسترش یافته و بدلیل افزایش جمعیت و نیاز روز افزون به آب، برداشت ها نسبت به تغذیه بیشتر و بیشتر شده و این روند به تدریج سبب افت سطح آب زیرزمینی، کاهش حجم مخزن و بهم خوردن تعادل در بیلان منابع آب آبخوان های کشور شده است. تغییرات در وضعیت کمی آبخوان ها از طریق اندازه گیری سیستماتیک سطح آب زیرزمینی در چاههای مشاهده ای و بررسی و تجزیه و تحلیل آنها صورت می گیرد.

گزارش حاضر نتایج حاصل از تغییرات سطح آب زیرزمینی و حجم مخزن آبخوان ها را در طول زمان وبا توجه به آمار و اطلاعات موجود (در دوره آماری مختلف) مورد بررسی قرار داده که نمودار های مربوطه در سایت شرکت مدیریت منابع آب با آدرس:  wrs.wrm.ir بازتاب داده شده است.

افزون بر بررسی تغییرات کمی آب زیرزمینی آبخوان ها، در این گزارش تغییرات مذکور بصورت آماری در حوضه ها و زیرحوضه های آبریز و نهایتا کشور مورد بررسی قرار گرفته که نتایج بصورت جداول و نمودارها ارایه می گردد.

2-1-شبکه سنجش منابع آب زیرزمینی 

 بررسی های انجام شده نشان می دهد که از حدود 1648000 کیلومترمربع وسعت کشور، تنها 260000 کیلومتر مربع آن واحد لایه های آب دار بوده و یا به عبارت دیگر تحت پوشش آبخوان ها می باشد. بنابراین شبکه سنجش سطح  آب زیرزمینی در گستره مورد اشاره ودر مناطقی تاسیس شده است که مخزن آب زیرزمینی یا آبخوان وجود داشته است. 

شبکه سنجش منابع آب زیرزمینی به مجموعه چاه هایی اطلاق میشود که در نقاط مختلف آبخوان حفاری و تجهیز شده و با اندازه گیری تغییرات سطح آب زیرزمینی در آن ها، وضعیت عمومی تغییرات سطح آب  یک آبخوان را می توان مورد بررسی قرار داد. 

ایجاد شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی درکشور از حدود 50 سال پیش آغاز و تا به امروز در حال گسترش، ترمیم و تکمیل بوده است از مجموع 609 محدوده مطالعاتی، تعداد 73 محدوده مطالعاتی فاقد آبخوان بوده بالطبع فاقد شبکه می باشد. از مجموع 536 محدوده مطالعاتی باقی مانده، 469محدوده مطالعاتی تا پایان سال آبی 93-92 دارای شبکه سنجش منابع آب زیرزمینی شده اند. وسعت کل آبخوان های دارای شبکه سنجش 225000 کیلومترمربع است که با توجه به وسعت کل آبخوان ها در کشور مشخص می گردد که نیاز به تکمیل شبکه به وسعت حدود 35000 کیلومترمربع می باشد. 

همانطور که ذکر شد تعداد 536 محدوده مطالعاتی واجد آبخوان می باشند لیکن با توجه به اینکه در بعضی از محدوده ها چندین آبخوان وجود دارد، تعداد کل آبخوان ها درکشور 758 آبخوان می باشد که تاکنون تعداد 580 آبخوان دارای شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی شده اند. در جدول 1 و 2 وضعیت محدوده های مطالعاتی و آبخوان ها به تفکیک حوضه های آبریز درجه 1 و 2 ارائه گردیده است.

ذکر این مطلب نیز ضروریست که مرز محدوده های مطالعاتی با مرز استان ها منطبق نبوده و لذا مسئولیت آمار محدوده مطالعاتی مشترک بین چند استان، با استانی است که بیشترین وسعت محدوده را به خود اختصاص داده است. براین اساس سایر استان هایی که دارای وسعت کمتری از محدوده مطالعاتی مشترک هستند به عنوان استان همکار نامیده شده و می بایست تمامی اطلاعات محدوده مذکور را همه ساله برای استان متولی ارسال نمایند و استان متولی مسئولیت جمع بندی و تهیه گزارش مربوط به کل  محدوده را بر عهده دارد.

جدول 1: تعداد محدوده ها و آبخوان ها به تفکیک حوضه های آبریزدرجه 1 

جدول 2: تعداد محدوده ها و آبخوان ها به تفکیک حوضه های آبریزدرجه 2

3-1-شبکه چاههای مشاهده‌ای

هم اکنون حدود 12690 چاه مشاهده ای در کشور وجود دارد که بعنوان شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی، ماهانه مورد اندازه گیری قرار می گیرند. با توجه به اینکه برخی از چاه های موجود به دلایل مختلف غیر قابل استفاده بوده و لازم است با چاه های جدید جایگزین شود، نیاز به حفر تعداد 8772 حلقه چاه دیگر با متراژ 424655 متر می‌باشد. به این تعداد بایستی همه ساله تعدادی چاه (حدود 10%) که  تخریب و غیر قابل استفاده می گردند را نیز اضافه نمود. چاههای مشاهده ای لازم برای تکمیل شبکه سنجش موجوددر جدول 3 انعکاس داده شده است.

جدول 3: چاههای مشاهده ای موجود و مورد نیاز شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی کشور

2-بررسی تغییرات کمی آب زیرزمینی 

بررسی تغییرات کمی منابع آب زیرزمینی ازطریق دو پارامتر سطح آب زیرزمینی و حجم مخازن و در گستره واحد های مختلف مطالعاتی ازقبیل آبخوان ها، محدوده های مطالعاتی، حوضه های آبریز و نهایتا کشور انجام می گیرد.

1-2-تغییرات سطح آب زیرزمینی

با حفر چاههای مشاهده ای و ایجاد شبکه سنجش و اندازه گیری سطح آب زیرزمینی، امکان آن فراهم می شود که روند تغییر و تحولات آبخوان ها از زمان تشکیل شبکه تا زمان مورد نظر مورد بررسی قرار گیرد. بدین ترتیب که با استفاده از روش های آماری، گستره آبخوان با توجه به آرایش چاه های مشاهده ای  و مثلث بندی و ترسیم عمود منصف ها به اشکال  هندسی چند ضلعی (پلیگون) تفکیک می گردند و سپس از حاصل ضرب ارقام سطح آب اندازه گیری شده ماهانه (یا هر دوره اندازه گیری دیگر) چاه های مشاهده ای در ضریب وسعت شبکه مربوط به آن چاه به وسعت  آبخوان و انجام محاسبات، میانگین وزنی سطح آب زیرزمینی برای آبخوان در هر ماه یا دوره اندازه گیری به دست می آید که با مقایسه آن در ماه ها و سال های مختلف (هیدروگراف معرف آبخوان)، تغییرات سطح آب زیرزمینی در آبخوان قابل مشاهده می باشد. تاکنون برای 580 آبخوان مربوط به 469 محدوده مطالعاتی درسطح کشور هیدروگراف معرف تهیه شده است. 

دربعضی آبخوان های به ظاهر یکپارچه بدلایل مختلف از جمله شکل آبخوان و سنگ کف و وجود موانع خاص زمین شناسی تغییر در جهت جریان آب زیرزمینی بوجود می آید بطوری که برروی نقشه های تراز آب زیرزمینی خط تقسیم آب ناشی از تغییر جهت آب قابل شناسایی می شود در چنین شرایطی برای آبخوان های مذکور نیز می توان دو یا چند هیدروگراف ترسیم نمود تاکنون در 28 آبخوان چنین وضعیتی مشاهده شده است لذا برای آنها بیش از یک هیدروگراف تهیه شده است لذا تعداد نمودارهای هیدروگراف در کشور برای 580 آبخوان برابر 616 نمودارمی باشد. تمامی هیدروگراف های فوق الذکر منتهی به آمار سال آبی 93-92 در سایت شرکت مدیریت منابع آب قرار داده شده است.

مشابه با آنچه در مورد آبخوان ها توضیح داده شد، محاسبه میانگین وزنی شبکه سنجش سطح آب زیرزمینی در واحدهای مطالعاتی بزرگتر انجام و نتایج بصورت نمودار تغییرات سطح آب زیرزمینی برای حوضه های آبریزاصلی 6 گانه، زیر حوضه های آبریز 30 گانه و کل کشور تهیه شده که در گزارش ارائه می گردد.

درجداول 4 و 5 تعداد هیدروگراف های معرف در هریک از حوضه های درجه 1 و 2 و نتایج حاصل از بررسی تغییرات سطح آب زیرزمینی در آن ها بصورت کلی منعکس  شده است . همچنین در شکل های 2 و 3 میانگین سالانه تغییرات سطح آب زیرزمینی درحوضه های آبریز درجه 1 و 2 و در شکل 4 نمودار تغییرات سطح آب زیرزمینی کشور ارائه شده است.

جدول شماره 4: نتایج حاصل از616 هیدروگراف معرف به تفکیک حوضه های آبریزدرجه 1

جدول شماره 5: نتایج حاصل از 616 هیدروگراف معرف  به تفکیک حوضه های آبریزدرجه 2

شکل 2: نمودار میانگین تغییرات سالانه سطح آب زیرزمینی در حوضه های آبریز درجه 1

شکل 3 : نمودار میانگین تغییرات سالانه سطح آب زیرزمینی در حوضه های آبریز درجه 2

2-2-بررسی تغییرات حجم مخزن آبخوان ها

تغییرات حجم آبخوان بر اساس حاصل ضرب 3 پارامتر؛ میانگین تغییر سطح آب زیرزمینی، وسعت آبخوان و ضریب ذخیره  محاسبه می گردد. بر این اساس و همانند نمودارهایی که درمورد تغییرات سطح آب زیرزمینی تهیه شده است، تغییرات حجم مخزن آبخوان ها نیز در قالب نمودارها تهیه شده و نتایج در سایت شرکت مدیریت منابع آب منعکس شده است. همچنین نمودار های میانگین سالانه تغییرات حجم مخزن آب  زیرزمینی برای حوضه های درجه 1 و 2 تهیه شده که در شکل های 5 و 6 ارائه می گردد و در شکل 7، نمودار تغییرات حجم مخزن در کشور نشان داده شده است.

شکل 4: نمودار تجمعی  تغییرات سالانه سطح آب زیرزمینی در کشور

شکل 5: نمودار  میانگین تغییرات سالانه حجم مخازن آب زیرزمینی در حوضه های آبریز درجه 1

شکل 6: نمودار  میانگین تغییرات سالانه حجم مخازن آب زیرزمینی در حوضه های آبریز درجه 2

شکل 7: نمودار  تجمعی  تغییرات سالانه حجم مخازن آب زیرزمینی در کشور

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح