مقدمه

در مناطق خشک و نیمه خشک آب ارزش حیاتی داشته، حفظ و نگهداری منابع آبی اولویت بالایی دارد. احداث بندها، بندسارها، قنوات و کانال‌های آبرسانی در مناطق مختلف ایران نشان دهنده این حقیفت است که مردم این سرزمین کوشش‌های فراوانی برای دسترسی به منابع آب، حفاظت و استفاده بهینه از آن نموده‌اند که آثار و بقایای آن در نقاط مختلف ایران زمین ملاحظه می‌شود.

وجود آثار مکتوبی از دانشمندانی چون کرجی، ابوریحان و... مقررات تنظیم آب، تقسیم نامه‌ها (مانند طومار شیخ بهایی) و واحدهای مختلف تقسیم آب مورد استفاده در جای جای این سرزمین بیانگر فرهنگ غنی این سرزمین در خصوص ارزش آب و دانش کهن نیاکان ما در این زمینه است.

ازدیاد روز افزون جمعیت، افزایش تقاضا در بخش مصارف، محدودیت شدید منابع آبی و ضرورت اجرای پروژه‌های جدید عمرانی، تمهیداتی را برای استفاده بهینه از منابع آب می‌طلبد تا با اجرای آنها جلوی استفاده بی‌رویه و غیر اصولی از منابع آب گرفته شده و توسعه پایدار منابع آب تحقق یابد. با تشکیل بنگاه مستقل آبیاری، بهره‌برداری از منابع آب با جمع‌آوری آمار و اطلاعات از میزان جریان رودخانه‌ها و سایر منابع آبی (چاه، چشمه و قنات) و انجام مطالعات سیستماتیک، اجرای پروژه‌های آبی وارد مرحله جدیدی گردید. به دلیل اینکه این مطالعات به صورت مستقل و پراکنده برای طرح‌های مختلف صورت گرفته است دستیابی به نتایج آنها جهت برنامه‌ریزی کلان و دراز مدت به سادگی مقدور نیست. جهت رفع این نقیصه شرکت مدیریت منابع آب ایران تصمیم گرفت  نتایج مطالعات و اجرای پروژه‌های آبی زیرحوضه‌ها را در قالب پروژه‌های تلفیق مطالعات و تهیه اطلس‌های منابع آب جمع‌آوری نموده و با ارزیابی اثرات آنها در حوضه‌های آبریز و محیط زیست، در طرح‌های ملی و جامع آب مورد استفاده قرار دهد.

با انجام تلفیق مطالعات و تهیه اطلس منابع آب، عوامل مؤثر درچرخه آب تجزیه و تحلیل شده، ظرفیت و توان منابع آب هر حوضه در رفع نیازهای آبی برای توسعه پایدار منابع آب مشخص شده و بر اساس نتایج حاصله مدیریت جامع منابع آب در حوضه‌های آبریز اصلی کشور انجام خواهد شد. همچنین با بررسی مشکلات پدید آمده بواسطه بهره‌برداری بی رویه و غیر اصولی، راه‌کارهائی را در قالب طرح‌های جامع آب ارائه نموده و نسبت به حفاظت کیفی و کمی منابع آب در گستره حوضه‌های آبریز اقدام و از توسعه مشکلات و بحران‌های ایجاد شده به ویژه در آبخوان‌های زیرزمینی جلوگیری می‌گردد.

با تهیه و تکمیل اطلس‌های منابع آب با مقیاس 1:1000000 در سطح کشور در دهه شصت، تهیه اطلس منابع آب با مقیاس 1:250000 از سال 1370 در حوضه‌های آبریز سی‌گانه کشور در دستورکار سازمان مدیریت منابع آب ایران قرار گرفته است. در این راستا اطلس منابع آب حوضه دومین مرحله به هنگام سازی حوضه قره‌قوم به هنگام سازی اطلس در دست اقدام می‌باشد.

دومین مرحله به‌هنگام‌سازی تلفیق مطالعات و تهیه اطلس منابع آب حوضه آبریز قره‌قوم (دوره آماری 1385-1380) با وسعت 44165 کیلومترمربع شامل سیزده محدوده مطالعاتی در اجرای قرارداد شماره 45/1278/5807 مورخ 15/5/86 توسط شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان رضوی به این مشاور محول شده است. این شرکت در اجرای قرارداد مذکور تلاش نموده تا با همکاری کارفرمای محترم کلیه آمار، اطلاعات وگزارشهای موجود را جمع‌آوری و ضمن ارزیابی و وارسی آنها با رعایت دستورالعمل‌های صادره از طریق معاونت تلفیق مطالعات منابع آب وزارت نیرو گزارش‌های، نقشه‌ها و ضمائم آماری مورد نظر را تهیه و ارائه نماید.

دیباچه

تاکنون در اهمیت آب از دیدگاه‌های مختلف سخن بسیار گفته شده است و در این مختصر قصد آن نیست که در این رابطه باز هم تأکید شود. علیرغم این تسامح ذکر این نکته ضروری است که از عوامل مهم توسعه منابع آب در هر کشور وجود پایگاه‌های اطلاعاتی آمار و تجزیه و تحلیل کمی و کیفی آنها می‌باشد، تا نتایج حاصله در برنامه‌ریزی طرح‌های عمرانی زیربنائی و بهینه‌سازی منابع و مصارف این مایه حیاتی و ارزشمند مورد استفاده قرار گیرد.

تنها در صورت حصول به این مهم و تحلیل عوامل گوناگون چرخه آب است که می‌توان ظرفیت و اقتدار منابع آب را در تأمین نیازهای توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی معلوم و بر اساس آن برنامه‌های عمرانی کشور را هر چه بیشتر به ثمر رسانید.

در برنامه تلفیق مطالعات و تهیه اطلس منابع آب حوضه‌های آبریز کشور که برای تحقق اهداف فوق طرح‌ریزی شده است آمار و اطلاعات مورد نیاز تهیه و پس از تحلیل، نتایج به صورت اطلس‌های منابع آب در اختیار برنامه ریزان و طراحان توسعه اقتصادی، اجتماعی کشور قرار داده می‌شود.

علاوه بر تهیه و انتشار نقشه‌های مختلف، آمار و اطلاعات پایه منابع‌ آب، مشخصات عمومی حوضه‌های آبریز، بررسی‌های اکتشافی، تجزیه و تحلیل داده‌ها و بیلان آبی حوضه‌ها در سه جلد گزارش به شرح زیر جمع‌بندی و ارائه می‌گردد:

جلد اول تحت عنوان «آمار و اطلاعات و بررسی‌های مقدماتی آن» شامل مطالب زیر خواهد بود:

سوابق مطالعات

بخش اول – هواشناسی

بخش دوم – آب‌های سطحی

بخش سوم – آب‌های زیرزمینی

بخش چهارم – کیفیت منابع آب

بخش پنجم – مصارف آب

آمار و اطلاعات منابع آب فراهم آمده اعم از سطحی، زیرزمینی و کیفیت به صورت ضمائم این جلد ارائه خواهد شد.

 جلد دوم تحت عنوان «بررسی‌ها و مشخصات عمومی» شامل:

بخش اول – مشخصات عمومی

بخش دوم- زمین‌شناسی

بخش سوم- بررسی‌های اکتشافی

و در جلد سوم تحت عنوان «تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات و بیلان آب» مطالب زیر را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد:

بخش اول- هواشناسی

بخش دوم- آبهای سطحی و رسوب

بخش سوم- آبهای زیرزمینی

بخش چهارم- کیفیت منابع آب

بخش پنجم- تلفیق مطالعات و بیلان آب

از آنجا که برنامه‌ریزی و تدارک انجام برنامه تلفیق مطالعات و تهیه اطلس‌های منابع آب در سطح کشور نیاز به تشکیلات فنی متناسب با اهداف تعیین شده داشته لذا بر اساس موافقت وزیر محترم نیرو، کمیته فنی اطلس منابع آب در سال 1370 در مدیریت تلفیق مطالعات سازمان تحقیقات منابع آب تشکیل گردید تا کار تهیه اطلس منابع آب را از طریق برنامه‌ریزی، هماهنگی، نظارت، تهیه دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های فنی، پشتیبانی و هدایت نماید.

به منظور بررسی مؤلفه‌های ورودی و خروجی و تعیین مقادیر این عوامل شامل میزان مصرف و ذخیره آب، برای سیزده محدوده مطالعاتی و نهایتاً حوضه تلفیق قره‌قوم ترازنامه بیلان آب محاسبه و ارائه گردیده است.

حجم بارندگی در سطح ارتفاعات حوضه قره‌قوم براساس نتایج محاسبات بیلان هیدروکلیماتولوژی 72/7569 میلیون مترمکعب است که 72/6031 میلیون مترمکعب از آن صرف تبخیر و تعرق حقیقی شده و از 1538 میلیون مترمکعب باقیمانده، 86/868 میلیون مترمکعب به صورت نفوذ عمقی و در حدود 14/669 میلیون مترمکعب در سطح ارتفاعات به صورت رواناب جاری می‌شود. 

حجم بارندگی در سطح دشت‌های حوضه قره‌قوم بر اساس نتایج محاسبات بیلان هیدروکلیماتولوژی 84/3241 میلیون مترمکعب است که 45/2803 میلیون مترمکعب از آن صرف تبخیر و تعرق حقیقی شده و از 39/438 میلیون مترمکعب باقیمانده، 41/171 میلیون مترمکعب به صورت نفوذ عمقی و در حدود 98/266 میلیون مترمکعب در سطح دشت‌ها  به صورت رواناب جاری می‌شود. 

با توجه به نتایج محاسبات بیلان آب زیرزمینی آبخوان‌های آبرفتی، در حوضه قره‌قوم 24/1926 میلیون متر مکعب به آبخوان‌ها وارد می‌شود (تغذیه) و حجم تخلیه از آبخوان‌ها در حدود 46/2299 میلیون متر مکعب برآورد شده است. همچنین مطالعات انجام شده در حوضه نشان ‌می‌دهد که اکثر آبخوان‌ها با کسری مخزن مواجه‌اند و کسری حجم مخزن در کل حوضه بالغ بر 222/373 میلیون متر مکعب می‌باشد. بیشترین کسری مخزن مربوط به آبخوان فریمان – تربت جام با 97/149میلیون مترمکعب می‌باشد و آبخوان‌های دشت‌های درگز جنوبی،  کلات نادری ، گنبدلی و آق دربند کسری مخزن ندارند. 

میزان مصرف در حوضه قره‌قوم 86/2915 میلیون مترمکعب می‌باشد که از این مقدار 9/2615 میلیون مترمکعب در دشت‌ها و 96/299 میلیون مترمکعب در ارتفاعات مصرف می‌شود و عمده مصرف در بخش کشاورزی(61/2563  میلیون مترمکعب)صورت می‌گیرد.

بیلان عمومی آب همانند سایر اشکال بیلان در محدوده‌های مطالعاتی و حوضه قره‌قوم تهیه شده است. در این حوضه بخش اعظم حجم آب ورودی 54/11008 میلیون مترمکعب از طریق بارندگی تأمین می‌شود و 02/76 میلیون متر مکعب به صورت جریان‌های زیرزمینی از حوضه‌های مجاور(ترکمنستان) و 94/120 میلیون متر مکعب به صورت جریان‌های انتقالی وارد حو ضه می‌شود. 

حجم آب خروجی از حوضه 74/11381 میلیون متر مکعب برآورد شده است که 89/312 میلیون متر مکعب آن جریان‌های سطحی، 19/18 میلیون متر مکعب جریان‌های زیرزمینی و 66/11050 میلیون متر مکعب تبخیر و تعرق(73/8856 میلیون متر مکعب به صورت انواع تبخیر و 93/2193 میلیون متر مکعب به صورت مصرف خالص) از حوضه را شامل می‌شود. 

حجم ذخایر تجدید شونده این حوضه  با در نظر داشتن میزان بهره‌برداری فعلی در حدود 24/1926 میلیون متر مکعب می‌باشد و علاوه بر این مقدار 87/126 میلیون متر مکعب در بخش ‌آب‌های سطحی، 5/13 میلیون متر مکعب از سازندهای سخت و 2 میلیون متر مکعب از آبخوان‌های آبرفتی بهره‌برداری جدید (توسعه) می توان در نظر گرفت.

در اینجا جلد سوم این سری مطالعات به عنوان بخش تحلیل و نتایج در دسترس قرار دارد:

تهیه از: مهندس مجید آسیایی

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح