بارش‌های زمستان و بهاره کشور به ویژه در مناطق غربی به‌طور عمده ناشی از فعالیت مرکز کم فشار روی دریای مدیترانه و مرکز کم فشار سودانی می‌باشد. به‌طوری‌که با ورود سامانه‌های جوی از غرب کشور که از دریای مدیترانه و دریای سرخ رطوبت کسب کرده‌اند و برخورد آنها با رشته کوه‌های زاگرس و صعود توده‌های هوای مرطوب، سرد شده و باعث افزایش بارش می‌شود. در نتیجه بارندگی‌های خوبی را به‌ویژه در غرب کشور به‌وجود می‌آورند.

 

علل بارش‌های سنگین اخیر

بارش‌های زمستان و بهاره کشور به ویژه در مناطق غربی به‌طور عمده ناشی از فعالیت مرکز کم فشار روی دریای مدیترانه و مرکز کم‌فشار سودانی است. به‌طوری‌که با ورود سامانه‌های جوی از غرب کشور که از دریای مدیترانه و دریای سرخ رطوبت کسب کرده‌اند و برخورد آنها با رشته کوه‌های زاگرس و صعود توده‌های هوای مرطوب، سرد شده و باعث افزایش بارش می‌شود. در نتیجه بارندگی‌های خوبی را به‌ویژه در غرب کشور به‌وجود می‌آورند. در بارش‌های سنگین و تا حدودی غیر عادی اخیر علاوه‌بر شرایط فوق الذکر عوامل دیگری هم به شرح زیر موثر بوده است:

تلاقی و فعال شدن همزمان هر دو سامانه جوی مدیترانه‌ای و سودانی و تقویت رطوبت توده هوا از روی خلیج فارس، ناهنجاری در محل استقرار رودباد (جت استریم) جنب حاره‌ای، ناشی از تغییر اقلیم به‌طوری که ایران در قسمت جلوی رودباد و زاگرس در معرض زبانه کم فشار آن قرار گرفت و شرایط برای نفوذ بادهای غربی و چرخنده‌های عرض‌های میانی فراهم شد.

 

 علل صدمات سیلاب‌های اخیر

علل اصلی صدمات سیل‌های اخیر را می‌توان به‌طور خلاصه به شرح زیر خلاصه نمود:

بارش های سنگین

تعرض و دست اندازی به حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها

ضعف جدی در ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها

عدم وجود برنامه جامع مدیریت سیلاب

غافلگیری و ناهماهنگی ارگانها و دستگاه‌های متولی مدیریت سرزمینی و به‌طور کلی ضعف شدید در حکمرانی و مدیریت سرزمینی

طراحی و اجرای نادرست زیرساخت‌های شهری و روستایی

کاهش پوشش گیاهی و گسترش فرسایش وسیع در کشور و به‌طور کلی ضعف در آبخیزداری

مهار و کنترل تمامی سیلاب ها ممکن نیست و فقط می توان با مدیریت سیلاب، میزان خسارات و تلفات انسانی ناشی از سیل را کاهش داد.

مدیریت سیلاب:

مدیریت سیلاب به مجموعه‌­ای از روش‌های متداول در مدیریت خطرپذیری در جهت تفکیک بستر رودخانه‌­ها از خانه و اموال مردم و تاسیسات و ابنیه اطلاق می‌­شود که با هدف بالابردن ظرفیت حمل آب و رسوب در رودخانه‌­ها و ذخیره و نگهداشت رواناب انجام می شود و شامل اقداماتی نظیر پیش‌­بینی و اطلاع‌­رسانی قبل رخداد سیل و مدیریت بحران و ترمیم پس از سیلاب، نیز است. اقدامات مدیریت سیلاب به دو گروه اقدامات سازه­ای (سخت) و غیرسازه­ای (نرم) تقسیم می­شوند.

الف) اقدامات سازه­ای:

به‌منظور تعدیل سیل و سیلاب روش‌های سنتی احداث سدها و سدهای تاخیری، دایک‌­ها، اپی‌­ها، خاکریزها، سیل­بندها، اصلاح کانال­‌ها، لایروبی و ساماندهی مسیل­‌ها و آبراهه‌­ها، انحراف و سرریزهای جریان­‌های زیاد به مناطق بی­‌خطر و اقدامات اصلاح زمین که می­توانند حجم رواناب، تراز اوج سیلاب، زمان اوج و تداوم و وسعت منطقه سیل، سرعت و عمق سیلاب و در نتیجه مقدار واریزه­‌ها و رسوبات و آلاینده‌­هایی که سیلاب حمل می­کند را به حد مجاز برساند.

در کنار این فعالیت­‌ها باید به آبخیزداری و فعالیت‌­های بیومکانیکی در حوضه‌­های آبریز و جلوگیری از جنگل­‌تراشی و از دست رفتن مراتع و پوشش گیاهی تاکید زیاد کرد.

امروزه می‌­دانیم که مهار و کنترل تمامی سیلاب­‌ها ممکن نیست و فقط می­توان میزان خسارت ناشی از سیلاب‌­ها را کاهش داد.

اقدامات سازه ای در سه گروه اقدامات کوچک مقیاس، متوسط مقیاس و بزرگ مقیاس قابل دسته­بندی است. طبقه‌­بندی دیگر شامل اقدامات کوتاه مدت، میان‌مدت و بلندمدت است.

 

۱- اقدامات کوچک مقیاس:

این اقدامات احتیاطی یا پیشگیرانه هستند که از سوی افراد و جوامع محلی که در مناطق سیل­خیز زندگی می‌­کنند، صورت می­‌گیرد. این اقدامات معمولا ارزان­ قیمت و با استفاده از لوازم ساده و در دسترس هستند. مانند استفاده از کیسه‌های شن و ماسه، دیواره­‌های حائل یا نگهدارنده، کانال‌های باز، تونل‌های کوچک مقیاس و تثبیت سطح زمین با پوشش گیاهی.

 

۲- اقدامات متوسط مقیاس:

این اقدامات با ابعاد متوسط برای کاهش خسارات سیل یا تعدیل اثرات سیلاب است. این اقدامات شامل سدهای انحرافی، موانع دره  و رودخانه‌­ای، پادگانه‌­های رودخانه‌­ای (پله‌‍ای کردن رودخانه)، پل­‌ها و حوضچه­‌های نفوذ است. ساخت دایک و اپی­ها در مسیر رودخانه و ساماندهی دیوارهای رودخانه­‌ها و سیل‌­های شهری در این دسته اقدامات قرار می­گیرند.

 

۳- اقدامات بزرگ مقیاس:

این اقدامات برای کنترل سیلاب است. اقدامات بزرگ مقیاس شامل عریض کردن کانال‌­ها و مسیل‌های قدیمی و لایروبی مسیل­‌ها و آبراهه‌­ها، احداث حوضچه‌­های ذخیره آب، کانال­های انتقال، سدهای تاخیری، اجرای طرح جامع مدیریت سیلاب دشت‌­ها، ایجاد استحکامات زیرساختی، سدها و مخازن، هدایت جریان‌های مازاد بر ظرفیت رودخانه به مناطق پست جهت ذخیره­‌سازی.

 

ب) اقدامات غیر سازه­ای:

۱-  تهیه و تدوین پهنه­‌بندی سیل و نقشه سیل­‌خیزی کشور با دوره برگشت‌های مختلف، تدوین مقررات برای توسعه نواحی در معرض خطر سیل و شناسایی سیلاب دشت­‌ها با زیر ساخت‌های کم ارزش.

۲-  مدیریت خطرپذیری (ریسک) و پیش‌­بینی و هشدار سیل، تخلیه، امداد، ترمیم و بازیافت پس از سیلاب (مدیریت بحران).

۳- آبخیزداری به عنوان یکی از اقدامات مهم حفاظت و تسکین سیلاب از طریق افزایش پوشش گیاهی و تثبیت خاک.

4- تدوین نظام مدیریت جامع سیل در کشور با مشارکت تمامی دستگاه‌ها و ارگان‌های ذیربط به‌همراه تدوین دستورالعمل های مربوطه.

5- هدایت و پخش سیلاب به اراضی پست و از نظر اقتصادی کم ارزش که باعث تغذیه آب زیرزمینی و افزایش تراز آن نیز می­‌شود.

6- ظرفیت‌­سازی زمینه‌­های ارتقای آگاهی، درک و آمادگی برای سیلاب و ایجاد زیرساخت­‌های لازم برای روش‌های مشارکتی (مشارکت فراگیر مردمی).

7- استقرار سامانه بیمه سیلاب به عنوان سیاستی از سوی دولت، برای کاهش خسارات سیل

8- مدیریت جامع و یکپارچه حوضه آبریز

  

تاثیر سیلاب‌های اخیر بر منابع آب کشور

سیلاب های اخیر به‌رغم صدمات تاسف بار آن و به ویژه از دست رفتن جان تعدادی از هم‌وطنان که ضایعه بزرگی است، اثرات مثبتی نیز بر منابع آب کشور دارد. در حال حاضر حدود 20 درصد سیلاب‌ها در مخازن سدها ذخیره شده و برآورد می‌گردد درصدی نیز به ذخایر آب زیرزمینی اضافه شود. 

سال جاری به‌عنوان سالی تر محسوب می‌شود ولی رخداد یک سال تر نمی‌تواند دلیلی برای ورود به دوره ترسالی قرار گیرد. اصولا خشکسالی و ترسالی، دو روی یک سکه اند و بعد از دوره‌های خشکسالی، سال‌های تر نیز رخ خواهد داد. به‌ویژه در شرایط تغییر اقلیم، رخداد خشکسالی‌های شدید وسیلاب‌های مخرب با تواتر و شدت بیشتری اتفاق می‌افتد.

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح