تماس با ما
گروه تلگرام ما
هشدارهای ما
آمار و اطلاعات
پروژه
بررسی سیل‌های تاریخی ایران
آب‌های ارزشمندی که همراه سیلاب وارد دریا شدند
بر اساس داده‌های موجود بعد از حدود ۱۰ سال خشکسالی، ولی مدیریت‌های کوتاه‌مدت منجر شده تا در صورت وقوع سیل به شهرهای کشور خسارات زیادی وارد شود و این در حالی است که به باور محققان آب‌های ناشی از سیل، سرمایه‌های کشور هستند و می‌توانستیم به نواحی دارای پتانسیل ذخیره سیل هدایت کنیم، در سیل اخیر این آب‌ها به سمت دریا هدایت شدند و در زمان کم آبی در پی چاره‌اندیشی برای تامین آب شرب هستیم.
به باور محققان سیل ایجاد شده در استان گلستان در ۲ روز پایانی سال گذشته و ۲ روز ابتدایی سال‌جاری از نوع «سیل ناگهانی» بوده است. سیل ناگهانی سیلی است که در اثر بارش بسیار شدید باران به‌طور ناگهانی و تنها در عرض مدت زمانی کوتاه منجر به ایجاد جریان سیلاب می‌شود؛ این در حالی است که در جریان ایجاد سیلاب‌های عادی اگرچه حجم قابل توجه بارش‌ها منجر به ایجاد سیل می‌شود، اما بارندگی چندان رگباری و شدید نیست و به دلیل ایجاد سیلاب به‌صورت تدریجی، زمان و فرصت کافی برای اقدامات مورد نیاز در مواجهه با سیل وجود دارد.
سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به صورت غیرقابل کنترل از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست‌ساز بشر، ریزش می‌کند.
بدترین حالت‌های سیل رودخانه‌ای معمولاً در زمین‌های حاشیه‌ای یک رود جاری می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان از سیل‌های کوئینزلند در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند به زیر آب فرو رفت.
سیل‌های دوره‌ای به صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه‌ها رخ داده و باعث بوجود آمدن مناطقی به نام دشت‌های سیلابی می‌شود. علت وقوع این سیلاب‌ها بارش باران‌های شدید و گاهی نیز توأم با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمین‌های حاشیه‌ای رود می‌شود.
سیلابی که به یک باره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری می‌شود، سیل آنی است. سیلاب‌های آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد می‌شود.
سیل‌های تاریخی ایران
بر اساس داده‌های موجود در ایران پس از حدود ۱۰ سال خشکسالی، احتمال وقوع سیل در سال‌های آتی شدت گرفته است. سیل اگرچه در زمره سوانح طبیعی دسته‌بندی می‌شود، اما در ایران بیشتر سیل‌های رخ داده حاصل دخالت‌های ناصحیح انسانی است.
نمونه آن، سیل ۱۳۸۸ در شهر قم است که بستر رودخانه خشکیده "قمرود" توسط شهرداری به پارکینگ تبدیل شد، ولی این رود پس از چند سال خشکسالی، سیلابی شد و به صدها نفر از مردم و خودروهای پارک شده در آن برخورد کرد و همه را با خود برد.
بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از ۴۲۱ مورد سیل اتفاق افتاده از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۰ نزدیک به ۷۴ درصد آن تنها به سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ مربوط می‌شود. این داده به این معنا است که در فاصله سال‌های ۶۰ تا ۸۰ میزان سیل تغییرات زیادی داشته است.
سیل میدان تجریش در تهران از جمله سیل‌های تاریخی ایران است. در حالی که سیل‌های شمال کشور فاجعه‌بارترین سیل‌های ایران قلمداد می‌شود، اما سیل میدان تجریش تهران در سال ۱۳۶۶، دومین سیل مخرب کشور از نظر "تلفات انسانی" لقب گرفته است.
در روز ۴ مرداد ۱۳۶۶ ساعت یک بعدازظهر، بر اثر بارش شدید باران، جاری شدن سیلاب در دره‌های دربند و گلابدره، در شمال تهران رخ داد. اما آنچه خسارات سیل را تشدید کرد، شکسته شدن سد دیگری بود که روی رودخانه گلابدره ساخته شده بود، در نتیجه ناگهان حجم عظیمی از آب روانه میدان تجریش و خیابان شریعتی و مناطق اطراف شد.
شدت رگبار به گونه‌ای بود که در مدت ۱۰۷ دقیقه ۲۸ میلیمتر بارش ثبت شد. در این مدت سیلاب عظیمی از رودخانه گلابدره به حرکت درآمد و در مسیر خود سد ساخته شده را تخریب کرد و صدها تن گل و لای و سنگ را در مسیر رودخانه "گلابدره" و "جعفرآباد" به سمت میدان تجریش به حرکت درآورد.
سیل‌های "نکا" و "ماسوله" در دهه ۷۰، "کوهدشت" استان لرستان، "قم" و "بهشهر" از دیگر سیل‌های پر خسارت سه دهه گذشته کشور هستند که در نتیجه آن بیش از ۳۰۰ نفر کشته شدند.
سیل در استان گلستان در ۲۰ مرداد ۱۳۸۰ نیز منجر به کشته و مفقودالاثر شدن بیش از ۵۰۰ نفر شد و همچنان عنوان نخست فجایع سیل کشور را به خود اختصاص داده است؛ چراکه وسعت تخریبی این سیل حدود ۵۰۰۰ کیلومتر بوده است و به گفته کارشناسان این سیل در اثر تخریب جنگل‌ها و مراتع در بالادست حوضه آبریز گرگان رود بوده است. طبق اعلام سازمان ملل در اوت سال ۲۰۰۱ سیل گلستان در این سال رتبه یک تلفات انسانی سیل در جهان را به خود اختصاص داد.
در ۲۰ مرداد ۱۳۸۰ شکسته شدن سد شهید "وفایی" نیز مزید بر علت شد و حجم عظیمی از آب با سرعتی باور نکردنی جاده گلستان و خودروهای عبوری را گرفته تا جنگل‌های بکر داخل پارک ملی گلستان را با خود برد.
با بارندگی‌های شدیدی که از ۳۰ دی ۱۳۹۵ در مناطق جنوبی استان سیستان و بلوچستان در ایران آغاز و منجر به سیل در سیستان و بلوچستان شد، در این رخداد رودخانه‌های فصلی طغیان کردند و باعث بسته شدن ۱۵ راه اصلی و فرعی در این استان شدند و حدود ۳۰۰۰ خانه در مناطق ایرانشهر، سرباز، نیک‌شهر و کنارک آسیب دیدند. همچنین ۳ روستا به دلیل هم‌جواری با رودخانه کاملاً تخلیه شدند.
سیل در شمال غرب ایران در روز ۲۵ فروردین ۱۳۹۶ از دیگر پدیده‌های سیلابی کشور است و بر اساس اعلام سازمان هواشناسی بارش متوسط در حدود ۴۰ میلیمتر بوده که طی ۱۵ سال قبل از آن بی‌سابقه گزارش شده بود. بیشترین تلفات و مفقودی‌های این سیل از شهرستان‌های "عجب‌شیر" و "آذرشهر" گزارش شد.
بارش شدیدی که از روز پنجشنبه ۱۹ مرداد ۱۳۹۶ آغاز شد، در استان‌های "گلستان"، "گیلان"، "خراسان رضوی"، "خراسان شمالی" و "سمنان" موجب جاری شدن سیل شد و بر اثر آن ۱۴ نفر جان خود را از دست دادند.
دو ماه بعد از این سیل یعنی در ۱۳ مهر ۱۳۹۷ بار دیگر بارندگی شدید آغاز شد، این بار در شهرهای استان‌های خراسان شمالی، مازندران، گلستان و گیلان سیل بزرگی جاری شد و بارش‌های شدید موجب سیل شد.
پنج ماه بعد یعنی در اواخر اسفند ۱۳۹۷ و بهار سال ۱۳۹۸ یکبار دیگر به شهرهای "گنبد کاوس"، "گمیشان"، "بندر ترکمن" و "آق قلا" که در مسیر رودخانه‌های "قره سو" و "گرگانرود" قرار داشتند؛ خسارت زیادی ناشی از بارندگی وارد شد.
شهرهای شرق مازندران، شیراز در فارس و شهرهای استان‌های ایلام، لرستان، خوزستان و کرمانشاه نیز از خسارات ناشی از جاری شدن سیل در امان نماندند.
سیلاب‌هایی که آب‌های ارزشمند را به کشور به ارمغان آوردند
عیدی امسال آسمان به زمین ایران هر چند سیراب کردن زمین‌های خشک بود، ولی نتیجه آن سیلاب شدیدی بود که در استان‌های گلستان، فارس، لرستان، کرمانشاه، هرمزگان و مرکزی رخ داد.
سیل شیراز
سیل در شیراز باعث آبگرفتگی معابر و واژگونی خودروها در بخش‌های مختلف شهر شد. حدود ۲۰۰ خودرو در ابتدای جاده شیراز- تهران کنار دروازه قرآن شیراز بر اثر سیل واژگون شدند. در این حادثه ۱۹ کشته و بیش از ۱۱۹ مصدوم گزارش شد.
سیل کرمانشاه
طغیان رودخانه "الوند" در سرپل ذهاب زندگی ساکنان این منطقه را که از زمان زلزله کرمانشاه در چادر و اتاقک‌های پیش‌ساخته ساکن بودند، با دشواری‌هایی رو به رو کرد.
سیل خوزستان
بر اثر شکسته شدن سیل‌بندهای روستاهای "اروندکنار"، این استان سیلابی شد. سیل در این منطقه به علت مد دریا و ورود آب آن به رودخانه و طغیان آب نهرهای روستاها ایجاد شده بود. همچنین در پی رهاسازی آب سدها در بالادست رودخانه کارون، حجم آب این رودخانه در مقطع پایین دستی خرمشهر به شکل کم‌سابقه‌ای افزایش یافت.
بیشترین نگرانی برای استان خوزستان است؛ چراکه به گفته مسؤولان سدهای استان خوزستان پر و حتی برخی از آنها سرریز شده‌اند و احتمال آبگرفتگی در دشت خوزستان وجود دارد.
سیل لرستان
موج اول سیل در لرستان موجب مرگ یک نفر شد. به گفته مدیرکل هواشناسی لرستان سامانه‌های بارشی در این استان در روز ۶ فروردین فعال‌تر شده و در روز پنجم فروردین شهر "پلدختر" با ۱۰۸ میلیمتر بارندگی بیشترین میزان بارش در استان لرستان را داشته است. موج دوم سیل لرستان در ۱۲ فروردین بوده که خسارات سنگینی همچون رانش زمین و به زیر آب رفتن بخش‌هایی چون "خرم‌آباد"، "معمولان" و "پلدختر" را در پی داشته است.
سیل ایلام
استان ایلام در هفته دوم فروردین بیشتر دچار خسارت شد و در دوازدهم فروردین برای ساعتی راه‌های ارتباطی تلفنی به این استان قطع شد.
سیل هرمزگان
بارش باران شدید باعث جاری شدن سیلاب و آبگرفتگی در برخی از محله‌های شهر بندرعباس هم شد؛ بر اساس گزارش‌ها در پی این بارش‌ها در مناطق حاشیه‌ای این شهر آب به داخل خانه‌ها نیز نفوذ کرد.
سیل اراک استان مرکزی
بارش باران از عصر روز ۱۰ فروردین تا شب ۱۲ فروردین باعث طغیان "خشکه‌رود" اراک شد که باعث گرفتار شدن چندین روستای حاشیه تالاب "میقان" شد. همچنین جاری شدن سیلاب در اراک باعث تخلیه چندین روستا و خسارت‌های شدید مالی به ساکنین شهرستانی اراک و کمیجان شده بود. تمامی خانه‌های نزدیک به سد "کرهرود" تخلیه و عملیات تخلیه آب با پمپ با کمک مردم آغاز شد.
طی بارندگی در فروردین ۱۳۹۸ در استان مرکزی، سیلاب در مجموع از ۱۸ نقطه به تالاب میقان اراک هدایت شد. شدت بارش در خنداب، غرق‌آباد، کمیجان، شازند، اراک و خمین بیشتر از دیگر شهرستان‌های استان مرکزی پیش‌بینی شده بود. همچنین دو روستای امامزاده عباس و مهدی‌آباد کمیجان به دلیل آبگرفتگی اراضی کشاورزی تخلیه شدند.
دکتر ابراهیم مقیمی، عضو هیأت علمی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر ضرورت تجدیدنظر در مدیریت منابع آبی کشور، خاطرنشان کرد: مدیریت منابع آبی کشور باید به گونه‌ای باشد که جریان‌های طغیانی به سمت ایران مرکزی، تالاب‌ها و استفاده بهتر از آب هدایت شوند.
این محقق دانشگاه جریان‌های طغیانی را جزو سرمایه‌های کشور توصیف کرد و گفت: سیلاب‌های اخیر به سمت دریا هدایت شدند، در حالی که تالاب‌های بختگان، گاوخونی، جازموریان و میقان پتانسیل زیادی برای ذخیره سازی آب دارند و این در حالی است که از یک سو آب‌ها را تبخیر می‌کنیم و از سوی دیگر برای تأمین آب مصرفی شیراز و یزد از حوضه کوهرنگ و زاینده‌رود آب گرفته می‌شود.
مقیمی در ادامه با اشاره به کتاب "اکوژئومورفولوژی و حقوق رودخانه" از انتشارات دانشگاه تهران، افزود: در این کتاب تاکید شده که دبی رودخانه کارون ۶ هزار متر مکعب در ثانیه است، از این رو لازم است تا نظام مهندسی کشور به سمت رویدادهای میان و بلندمدت سوق یابد. اینکه مسؤولان مربوط در رسانه‌ها اعلام می‌کنند که سیل اخیر را پیش‌بینی کرده‌اند، قابل قبول نیست و باید نسبت به کیفیت سدها توجه لازم را داشته باشند.
مقیمی با بیان اینکه سدهای کشور تنها آب را ذخیره‌سازی نمی‌کنند، اظهار کرد: سدها علاوه بر آب، انباشته از رسوبات است و وزارت نیرو تنها صیانت از تاج سدها را بر عهده ندارد و نسبت به مخزن سد و کیفیت آبی ورودی به آن مسؤول است.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به سیلاب سال ۲۰۱۰ پاکستان، خاطر نشان کرد: در پاکستان ۱۵ روز بارانی شد و در این مدت حدود ۱۸۰ میلیمتر کل حوضه سند پاکستان را در برگرفت و این میزان بارش طی ۱۵ روز ۲۰ میلیون انسان را سیل‌زده کرد و بر اساس گزارش سازمان ملل و مراکز تحقیقاتی پاکستان ۱۰ تا ۱۱ شهر این کشور و بیش از ۷ هزار روستا بر اثر این سیل از بین رفت.
مقیمی با تاکید بر اینکه در حال حاضر نگرانی‌هایی نسبت به رودخانه‌های "کارون"، "قمرود"، "سفیدرود"، "اترک" و گرگانرود که آق‌قلا بر اثر آن سیلابی شده است، وجود دارد، یادآور شد: علاوه بر آن باید نگران شهرهایی باشیم که در دشت‌های سیلابی توسعه یافته‌اند. دشت‌های سیلابی به غیر از حریم رودخانه‌ها است که اعلام می‌شود.
به گفته وی، دشت‌های سیلابی می‌تواند پهنه وسیعی از سیلاب‌های بزرگ را در بر بگیرد و وسعت و مناطق دشت‌های سیلابی مشخص است و برای اطلاعات بیشتر می‌توان به کتاب "ژئوموفولوژی شهری" انتشارات تهران مراجعه کرد.
مقیمی با تاکید بر اینکه دانش‌های مرتبط با مدیریت سیلاب در کشور و در دانشگاه‌ها وجود دارد، ابراز تأسف کرد که رویکرد مدیران ما نه در راستای صیانت از زمین است و نه در راستای رویکردهای میان‌مدت و بلند مدت.
این محقق دانشگاهی با تاکید بر اینکه دولتمردان در این زمینه‌ها باید دست نیاز به سمت دانشگاه‌ها دراز کنند، به خیل بیکاران فارغ‌التحصیل رشته‌های مرتبط اشاره کرد و افزود: اگر یک درصد هزینه‌هایی که برای جبران خسارات مخاطرات می‌شود، صرف جذب متخصصان و فارغ التحصیلان این رشته‌ها شود، می‌توانند به راه حل‌های بهینه برای مدیریت مخاطرات طبیعی مانند سیل دست یابند، ولی متأسفانه از یک سو پرداخت هزینه برای وقوع مخاطرات می‌شود و از سوی دیگر جوانان فارغ‌التحصیل این حوزه‌ها بیکار هستند.
وی ایجاد نهادی برای انطباق فعالیت‌ها با زبان زمین در هر مرکز استان و شهرستان را برای مدیریت مخاطرات طبیعی پیشنهاد کرد و ادامه داد: بهتر است همانطور که شورای نگهبانی داریم که نگهبان قانون اساسی است و مصوبات مجلس و سایر مسائل را با مسائل شرع تطبیق می‌دهد، باید برای صیانت از جغرافیای ایران "شورای نگهبان زمین" داشته باشیم.
تدابیری که بعد از وقوع سیل اندیشیده شد
هر چند که در روزهای گذشته ادعا کردند که سیل غیر قابل پیش‌بینی است، ولی سیل بر خلاف زلزله قابل پیش‌بینی است و می‌توان برای بازه‌های بلند مدت آن را رصد کرد. سیل ۹۸ آمد و خسارات زیادی از جمله به فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیانی وارد کرد که در مناطق سیل‌زده وارد کرد.
بر این اساس، به گفته دکتر محمدصادق خیاطیان یزدی، عضو هیأت عامل صندوق نوآوری و شکوفایی شرکت‌های دانش بنیان مستقر در مناطق سیل‌زده نگران آسیب‌های وارد شده ناشی از سیل نباشند و در اولین جلسه هیأت امنای صندوق مصوباتی برای حمایت از این شرکت‌ها خواهند داشت.
خیاطیان با اشاره به وقوع سیل در استان گلستان، خاطر نشان کرد: در دی ماه سال گذشته تعداد ۳۷ شرکت دانش‌بنیان در این استان مجوز فعالیت‌های دانش‌بنیانی را دریافت کرده بودند و در سال گذشته طی سفری که رئیس این صندوق به استان گلستان داشت، مصوباتی در زمینه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و اعطای وام به شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در این استان صورت گرفت.
وی ادامه داد: با توجه به شرایط ناشی از وقوع سیل در این استان، صندوق نوآوری و فناوری آمادگی کامل دارد تا به سرعت در خصوص رسیدگی به وضعیت این شرکت‌ها اقدام کنیم.
خیاطیان، استمهال وام شرکت‌های مستقر در مناطق سیل‌زده و در نظر گرفتن مهلت برای بازپرداخت وام‌های اعطا شده به این شرکت‌ها را از جمله حمایت‌های این صندوق از شرکت‌ها نام برد و یادآور شد: در اولین جلسه هیأت عامل صندوق نوآوری و شکوفایی بررسی وضعیت این شرکت‌ها و نحوه حمایت از آنها در دستور کار قرار خواهد گرفت.
وی زمان برگزاری این جلسه را بعد از تعطیلات نوروز دانست و اظهار کرد: کارگاه‌ها و کارخانه‌های برخی از شرکت‌های دانش‌بنیان در آق‌قلای استان گلستان مستقر بودند و در این جلسه به بررسی خسارات این شرکت‌ها پرداخته خواهد شد.
شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@
نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com
(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)
_______________________________________________________
در منابع آب
نظرات (۰)