عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری گفت: با توجه به وجود خشکسالی و بروز سیلاب‌ها و رواناب‌ها در کشور، ضرورت آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان بهترین و علمی‌ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.

دکتر عطااله کاویان در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: آبخیزداری و آبخوان‌داری با ارائه راهکارهای پیشگیرانه کنترل و بهره‌برداری از رواناب‌ها و سیلاب‌ها در بخش‌های مختلف حوزه‌های آبخیز می‌تواند با جلوگیری و کاهش خسارات سیل، تهدید این نعمت الهی را به فرصت تبدیل کرده و کشور را در دوره‌های خشکسالی با کمترین تنش ناشی از کمی نزولات جوی روبرو کند.

وضعیت منابع آبی ایران از منظر جهانی

کاویان با بیان اینکه کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر کشور را به عنوان شاخص اندازه‌گیری بحران آب معرفی کرده است، گفت: هرگاه میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از ۴۰ درصد کل منابع آبی تجدیدپذیر آن باشد، این کشور با بحران شدید آب مواجه بوده و هر چقدر این درصد کاهش یابد میزان تنش آبی در آن کشور کمتر خواهد بود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری واقع شدن ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان با متوسط بارندگی سالانه ۲۵۰ میلی‌متر یعنی یک سوم متوسط جهانی را سبب ایجاد تنش آبی در کشور دانست و تصریح کرد: سه برابر بودن میزان تبخیر کشور از میانگین تبخیر جهانی و نامناسب بودن پراکنش زمانی و مکانی بارش‌ها عواملی است که سبب شده ایران در ردیف کشورهای دارای بحران آبی قرار گیرد.

ضرورت آبخیزداری در ایران

کاویان با اشاره به اینکه ۳۰ درصد از بارش‌های کشور برای ۷۰ درصد از مساحت آن بوده و ۷۵ درصد در زمان‌های غیرکشاورزی و عدم نیازآبی رخ می‌دهد، تاکید کرد: با توجه به وجود خشکسالی و بروز سیلاب‌ها و رواناب‌ها در کشور، ضرورت آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان بهترین و علمی‌ترین روش مدیریت پایدار منابع آب بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.

وی با بیان اینکه بخش عمده تأمین آب در ۱۶ استان بیابانی کشور از طریق قنات بوده و وابسته به جریان‌های زیرسطحی در بستر مسیل‌ها و آبراهه‌ها است، به دوام و استمرار این جریان‌ها و ارتباط آن با میزان رواناب‌ها و سیلاب‌های جاری شده در بستر و سطح آبراهه‌ها و مسیل‌ها، اشاره و خاطرنشان کرد: آبخیزداری و آبخوان‌داری با اتخاذ روش‌های ساده که قابلیت مشارکت‌پذیری بالایی در جوامع محلی دارد ضمن کاستن از هدر رفت آب‌های موجود در کشور و بازگرداندن آنها به چرخه تولید کشاورزی و صنعتی می‌تواند باعث تقویت و بهبود وضعیت آبخوان‌ها شده و از فرونشست آنها جلوگیری کند، مضاف بر اینکه گام بسیار مؤثری در احیا و توسعه فعالیت‌های جنگل و مرتع به شمار می‌رود.

اهداف و راهبرد طرح‌های آبخیزداری

استادیار گروه آبخیزداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، سیاست، راهبرد و اهداف طرح‌ها و برنامه‌های آبخیزداری را بسیار متنوع توصیف کرد و گفت: کنترل فرسایش و جلوگیری از هدر رفت خاک مرغوب کشاورزی، ایجاد تعادل پایدار بین منابع آب، خاک و گیاه، مهار و کنترل و افزایش بهره‌وری آب و نیز بالا بردن سطح رفاه و افزایش مشارکت عملی مردم ساکنین حوزه آبخیز در حفاظت از منابع موجود بخشی از اهداف جامع طرح است.

کاویان، تغذیه جریان‌های زیر سطحی جهت افزایش و تثبیت آب‌دهی قنات‌ها، چشمه‌ها و کاهش اثر پدیده خشکسالی را یکی دیگر از فواید طرح آبخیزداری دانست و با بیان اینکه اهداف طرح به این موارد محدود نمی‌شود افزود: افزایش تولید در بخش کشاورزی، افزایش سطح زیر کشت و توسعه اراضی بایری که به دلیل کم آبی ناشی از خشکسالی کشت نمی‌شوند و همچنین جلوگیری از خسارت سیل در داخل حوزه و اراضی پایین دست شامل مناطق مسکونی شهری و روستایی، منابع آب، قنات‌ها و اراضی کشاورزی و باغات، مزایای دیگر اجرای طرح‌های آبخیزداری است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در تعریف حوزه آبخیز تشریح کرد: به سطحی از زمین که تمام رواناب‌های ( Runoff ) ناشی از بارندگی بر روی آن در صورت جریان یافتن از یک دهانه خروجی مانند رودخانه، آبراهه و مسیل، خارج و یا در یک آب‌انباشت نظیر دریاچه ذخیره شود حوزه آبخیز گفته می‌شود که اگر رواناب جریان یافته در یک حوزه‌ی آبخیز در نهایت از آن خارج شود، به آن حوزه آبخیز باز و در صورت ذخیره شدن در داخل آن، به آن حوزه آبخیز بسته گفته می‌شود.

کاویان به تعریف مؤسسه بین اللملی آب در مورد حوزه آبخیز که بر مبنای مساحت پایه گذاری شده است اشاره کرد و افزود: بر این اساس مناطق به ناحیه آبریز با مساحت بیش از یک میلیون هکتار، حوزه‌ی آبریز مساحتی بین صد هزار تا یک میلیون هکتار، زیرحوضه آبریز از ۱۰ هزار تا ۱۰۰ هزار هکتار، حوزه آبخیز با مساحت بین هزار تا ۱۰ هزار هکتار، زیرحوضه آبخیز از صد تا هزار هکتار و خرد آبخیز با مساحتی کمتر از صد هکتار تقسیم‌بندی شده که در این مبنا ایران دارای ۶ ناحیه آبریز اصلی، ۳۰ حوزه آبخیز اصلی و هزار و ۸۰ حوزه آبخیز فرعی است.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه در ادامه به بررسی تعریف آبخیزداری پرداخت و خاطرنشان کرد: مدیریت و بهره‌برداری هماهنگ، یکپارچه و قانونمند از منابع طبیعی، کشاورزی، انسانی و اقتصادی یک حوزه آبخیز مشروط بر آنکه سرمایه اصلی یعنی آب و خاک حفظ شود و همچنین مجموعه‌ای از فعالیت‌های بیولوژیکی، بیومکانیکی و مکانیکی و برخی از رفتارهای مدیریتی آبی در بخش مرتعداری و بیابان زدایی از جمله تعاریفی است که برای آبخیزداری بیان می‌شود. به عبارتی روان تر، آبخیزداری در واقع ارمغان تولید امن آب، کاهش فرسایش خاک حاصل‌خیر، کاهش سیلاب و حافظ منابع آب و خاک برای نسل‌های آینده است.

کاویان با تصریح اینکه به ازای هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری می‌توان بین ۲۰ تا ۲۵ درصد از حجم آب نگهداری شده و ذخیره‌ای در سفره‌های زیرزمینی اضافه کرد، از برخی از اقدامات مکانیکی و بیولوژیکی در طرح‌های آبخیزداری سخن به میان آورد و گفت: اصلاح شیب آبراهه‌ها از طریق احداث بندها و سدها، تراس‌بندی و بانکت‌سازی، دیواره‌سازی برای حفاظت کناره‌های بستر رودخانه در زمره فعالیت‌های مکانیکی محسوب می‌شود.

وی در ادامه افزود: کاشت گونه‌های گیاهی مناسب، کشت نواری، کشت درختان با هدف جلوگیری از فرسایش خاک، جنگل کاری و چندین و چند اقدام دیگر از جمله اقدامات بیولوژیکی در طرح‌های آبخیزداری محسوب می‌شود، مضاف بر این مقابله با گسترش بیابان، توسعه مراتع بذرکاشت، مدیریت ترکیب گیاهان مرتعی از اقداماتی دیگری است که در طرح‌های آبخیزداری مورد توجه قرار دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در تعریف آبخوان یا سفره زمینی گفت: مجموعه‌ای از سنگ‌ها و رسوبات اشباعی که قابلیت انتقال مقادیر مفید آب به چاه و چشمه‌ها را دارند بیانگر مفهوم آبخوان است که آبخوان‌داری به مدیریت این آبخوان‌ها اطلاق می‌شود.

کاویان با بیان اینکه آبخوان‌داری مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی است که با مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه‌های آبخوان موجب احیا کمی و کیفی منابع آب و خاک، تقلیل و حتی حذف خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم و در نتیجه بهینه‌سازی محیط زیست می‌شود اهداف آبخوان داری را اینگونه برشمرد: کاهش خسارات سیل از طریق ذخیره‌ی آب حاصل در آبخوان‌ها، افزایش میزان آب‌های زیر زمینی، جلوگیری از پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش هزینه‌های پمپاژ و پیشگیری از نفوذ آب‌های شور به سفره‌های آب زیرزمینی بخشی از اهداف آبخوان داری است.

طرح‌های جامع آبخیزداری و چالش‌های موجود

وی طرح‌های جامع را ابزار اصلی آبخیزداری برشمرد و با بیان اینکه این طرح‌ها یک سند مدون از مجموعه اقداماتی است که بر اساس اصول مدیریت پایدار حوزه آبخیز به منظور حفاظت، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری منابع آب و خاک حوزه آبخیز تهیه و تدوین شده است خاطرنشان کرد: در طرح جامع آبخیزداری ضمن مطالعه و شناسایی کامل همه‌ی منابع اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی آبخیز، بهترین راه‌حل‌های علمی و عملی ممکن برای دستیابی به اهداف برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران منطقه‌ای و مملکتی، با درنظر گرفتن بهره‌برداری بهینه و مستمر از منابع و حفاظت آب و خاک در شرایط مطلوب و مولد، به عنوان بستر و زیر بنای حیات در حوزه‌ی آبخیز، ارائه می‌شود.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه شرایط طبیعی خاص کشور، کمبود اعتبارات و تسهیلات، عدم هم‌خوانی کامل منافع ملی با منافع منطقه‌ای و تعارض بین توسعه بخش‌های مختلفی چون صنعت، کشاورزی، دام و غیره را برخی از مشکلات پیش روی آبخیزداری برشمرد و تصریح کرد: کاهش حاصلخیزی خاک در اثر فرسایش، کاهش و نوسان آب‌های سطحی، کاهش آب‌های زیرزمینی، افزایش رسوبات پشت سدها و در نتیجه کاهش ظرفیت ذخیره‌ای سدها و افزایش سیلاب‌های فصلی از مهم‌ترین نتایج بی‌توجهی به مدیریت حوزه‌های آبخیز در مناطق مختلف است.

سدسازی برجسته‌ترین اقدام آبخیزداری نیست

کاویان با ابراز گلایه از اینکه اغلب فعالیت‌های حوزه مدیریت منابع آبی کشور در قالب سدسازی مورد توجه قرار گرفته است، تاکید کرد: سدسازی بخش کوچکی از مجموعه فعالیت‌های آبخیزداری است و توجه به حوزه‌های آبخیز قبل از سدها، شبکه‌های پس از سد، شرایط اقلیمی منطقه، سفره‌های زیرزمینی موجود و چند راهکار دیگر از لوازم ضروری انجام طرح‌های آبخیزداری و مدیریت منابع آبی محسوب می‌شود.

رئیس دانشکده منابع طبیعی دانشگاه علوم کشاورزی ساری، مدیریت‌های ناکارآمد را سبب افزایش مضاعف اثرات منفی کم آبی با توجه به افزایش محدودیت‌های دسترسی به منابع آبی در کشور دانست و خاطرنشان کرد: در حالی‌که بی‌توجهی سیاستگذاران به طرح‌های آبخیزداری در تخصیص اعتبارات و روند توسعه اجرای این طرح‌ها کاملاً مشهود است اما باید باور داشت که توسعه و اجرای طرح‌های جامع آبخیزداری در کشور می‌تواند حجم عظیمی از منابع آبی را کنترل و به ذخایر زیرزمینی هدایت کند.

اهمیت آبخیزداری در بارندگی و سیل

این محقق، پژوهشگر و کارشناس، مدیریت حوزه آبخیز را به عنوان یکی از اقدامات تلفیقی کنترل سیلاب معرفی کرد و افزود: اجرای این فعالیت‌ها در قالب بهره‌گیری از روش‌های مکانیکی و بیولوژیکی نقش مؤثری در تغییر رفتار سیلاب در پایین دست و مناطق خطر پذیر عهده دار بوده و با اجرای عملیات آبخیزداری، دبی اوج سیلاب که مهم‌ترین عامل ایجاد خسارت و تلفات است کاهش می‌یابد.

کاویان، بخشی از منافع عملیات آبخیزداری در سیل را اینگونه برشمرد: کاهش سیل‌خیزی و بهره‌وری بهینه از نزولات آسمانی، جلوگیری از فرسایش خاک، کنترل هرز آب‌ها، حفاظت از منابع طبیعی و پوشش گیاهی جهت تأمین معیشت عمومی، تأمین منابع آب شیرین از طریق سفره‌های زیر زمینی برای جوامع محلی، حفاظت از تنوع زیستی و احیای آن، تنظیم جریان منابع آبی و ایجاد محیطی امن به عنوان آبشخور حیوانات جنگلی از جمله خدماتی بوده که منفعت آن به شکل مستقیم متوجه مردم و منابع طبیعی کشور است.

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح