محققان پژوهشکده علوم زمین با مطالعه بر روی دریاچه ارومیه دریافتند که این دریاچه در همه سال‌های ترسالی و خشکسالی توانسته به حیات خود ادامه دهد و مقصر اصلی وضعیت فعلی قبل از آنکه تغییرات اقلیم باشد، دستکاری‌های انسان و رشد بی‌رویه کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه است؛ از این رو آنها معتقدند بهترین راهکار علاج‌بخشی این دریاچه مدیریت منابع آب است. نبض دریاچه ارومیه به شماره افتاده است، شمارش معکوس برای کوچک شدن آن از دهه 80 آغاز شده و این هشداری است که محققان پژوهشکده علوم زمین از سال‌ها قبل به مسؤولان گوشزد کرده‌اند.

روند کوچک‌شدن دریاچه ارومیه از 1972 تا 2014

وضعیت این دریاچه امروزه تا جایی پیش رفته است که به کابوس خشک شدن بزرگترین دریاچه نمکی با وسعت 5600 کیلومتر مربع، نگرانی از طوفان نمکی نیز اضافه شده است و به گفته دکتر لک، دانشیار پژوهشکده علوم زمین و محقق دریاچه‌های شور، بهترین راهکار نجات این دریاچه مدیریت منابع آب است. وی معتقد است انتقال آب از جای دیگر به این دریاچه همانند آن است که خون گروه B را به فردی که دارای گروه خونی A است، تزریق شود که منجر به مرگ وی خواهد شد.

وی در عین حال تاکید می‌کند که نحوه برخورد با دریاچه ارومیه همانند برخورد با دریاچه‌های آب شیرین است و تا زمانی که مسائل مرتبط با آب‌های شور در راهکارهای احیای این دریاچه نادیده گرفته شود، قطعا راهکارهای ارائه شده در این زمینه با مشکلاتی مواجه خواهد شد. 

کاهش ورود آب شیرین و رسوب نمک در دریاچه

دکتر راضیه لک، دانشیار پژوهشکده علوم زمین و محقق دریاچه‌های شور با تشریح وضعیت دریاچه ارومیه با بیان اینکه این دریاچه 20 سال قبل حدود 30 میلیارد متر مکعب آب داشته است، افزود: در دو دهه اخیر این دریاچه با افت شدید تراز آب مواجه شد و در حال حاضر حدود 2 میلیارد متر مکعب آب در این دریاچه هست.

وی به توصیف جنبه‌های زمین‌شناسی این دریاچه پرداخت و با اشاره به وضعیت بستر دریاچه ارومیه، یادآور شد: زمانی که دریاچه پر آب بود، در بستر آن یکسری رسوبات و یا «گل‌هایی» نهشته می‌شد که میزان نهشت سالانه این رسوبات حدود نیم میلیمتر برآورد شده است.

لک اضافه کرد: شرایط بحرانی کنونی این است که رسوبگذاری در بستر دریاچه ارومیه تبدیل به رسوبات نمکی شده است. این رسوبات نمکی از غلظت املاحی که در آب وجود دارد، تامین می‌شود؛ چون ورودی آب شیرین کم است و تبخیر زیاد آب دریاچه موجب شده تا غلظت املاح افزایش یابد.

به گفته این محقق حوضه دریاچه ارومیه، دریاچه ارومیه در گذشته 150 تا 250 گرم بر لیتر شوری داشته که این میزان در حال حاضر به بیش از 400 گرم بر لیتر رسیده است، بنابراین رسوبات نمکی در حالی که تبخیر صورت می‌گیرد، از املاح موجود در آب که به صورت محلول است، ترسیب می‌کند؛ از این رو از سالی نیم میلیمتر نمک به سالی 30 میلیمتر نمک در بستر دریاچه نشست می‌کند.

کم عمق شدن دریاچه معضلی بر معضلات این حوضه آبریز

دانشیار پژوهشکده علوم زمین، ترسیب (ته‌نشین) نمک در داخل دریاچه ارومیه را یکی از چالش‌های دریاچه نمک از جنبه‌های زمین‌شناسی نام برد و یادآور شد: بر اساس برآوردها در حال حاضر 5 میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ترسیب شده است که این امر موجب کاهش عمق دریاچه شده است.

به گفته وی، این دریاچه از بالادست با کاهش تراز آب مواجه است که خوشبختانه با توجهی که دولت یازدهم به این حوضه داشت، از سال 92 به تدریج برنامه‌های تراز آب این دریاچه اعمال شد و وضع تراز آب تثبیت شد، ولی از سوی دیگر عمق این دریاچه به سمت کم شدن است.

لک، با تاکید بر ضرورت توجه به کم شدن عمق دریاچه، اظهار کرد: این تحقیقات در دستور کار سازمان زمین‌شناسی است و در مکان‌هایی از دریاچه از طریق سنجنده‌هایی، پارامترهای شیمیایی و فیزیکی در حال پایش است.

وی در عین حال با تاکید بر اینکه از دید زمین‌شناسی دریاچه ارومیه از حالت دریاچه خارج و تبدیل به «پلایا» (playa) شده است، گفت: «پلایا» جایی است که نمک ترسیب شده، کف آن گود نیست و کف آن نمکی شده است. در چنین شرایطی آبی که وارد پلایا می‌شود، سطح تبخیر بسیار بالا است و از آنجایی که عمق آن کم است، هدر رفت ناشی از تبخیر بالا است.

از دید زمین‌شناسی دریاچه ارومیه از حالت دریاچه خارج و به «پلایا» (playa) تبدیل شده است.

چاره‌اندیشی برای دریاچه

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور راهکار جلوگیری از روند افزایش رسوبگذاری نمک در دریاچه ارومیه را در متعادل کردن میزان شوری آب دانست و یادآور شد: اگر حق‌آبه دریاچه داده شود و آب شیرین وارد دریاچه شود و نسبت آب شیرین به آب شور در این دریاچه افزایش یابد، منجر به کاهش املاح خواهد شد.

راهکار جلوگیری از روند افزایش رسوبگذاری نمک در دریاچه ارومیه در متعادل کردن میزان شوری آب است.

وی در عین حال تاکید کرد: ولی مشکلی که وجود دارد، این است که آب شیرین بعد از عبور از مناطق دارای ترسیب کمتر نمک وارد بخش‌های شمالی‌تر دریاچه با ترسیب بیشتر نمک می‌شود و این آب اقدام به انحلال نمک می‌کند که در این صورت مجددا شوری را به حد اشباع شوری 350 گرم بر لیتر (35 درصد) می‌رساند و ادامه این روند حد شوری آب به فوق اشباع می‌رساند که منجر به ترسیب بیشتر نمک خواهد شد.

لک با تاکید بر ضرورت توجه به میزان حق‌آبه آب شیرین دریاچه نمک گفت: در غیر این صورت و ادامه این روند در مدت یک تا دو سال از دریاچه ارومیه تنها کویر بر جای خواهد ماند و در صورتی که ستاد احیای دریاچه ارومیه مسؤولیت دریاچه ارومیه را برعهده نمی‌گرفت و اگر فرآیند رساندن آب به دریاچه انجام نمی‌شد، امروز دریاچه در وضعیت نزدیک به کویر شدن قرار می‌گرفت و شبیه دریاچه «آونز لیک» آمریکا می‌شد.

به گفته این محقق از آنجایی که حق‌آبه دریاچه «آونز لیک» آمریکا رعایت نشده بود و آب ورودی به دریاچه به لس آنجلس کشیده شد، این دریاچه تبدیل به "پلایا" و بعد تبدیل به کویر نمکی شده است و در حال حاضر ریزگردهای این دریاچه مشکل اصلی مردم لس آنجلس شده است و هزینه‌های کنترل و مهار ریزگردها برای دریاچه‌ای که وسعت آن 3.5 درصد دریاچه ارومیه بوده است، حدود 900 میلیون دلار طی برنامه 3 ساله است.

این محقق خاطرنشان کرد: بر این اساس اگر آب را به این حوضه نرسانیم، بعدها با مشکل کنترل مهار ریزگردها مواجه خواهیم بود و از عهده پرداخت هزینه‌های مربوط به ریزگردهای نمکی وسعت زیاد دریاچه بر نخواهیم آمد.

سناریوهایی برای تعیین سرنوشت دریاچه ارومیه

دانشیار پژوهشکده علوم زمین به مطالعات انجام شده در خصوص این دریاچه اشاره کرد و گفت: در سال‌های 88 و 89 هشدارهایی به رییس وقت سازمان محیط زیست داده شد که اگر دریاچه ارومیه در این فاز احیا و حق آبه آن داده شود، نجات پیدا می‌کند، در غیر این صورت تقریبا نجات و برگشت آن به وضعیت قبل غیر ممکن خواهد شد؛‌ چراکه از حد آستانه‌ای عبور خواهد کرد.

وی حد آستانه‌ای این دریاچه را زمانی دانست که شوری آب این دریاچه 35 درصد یا 350 گرم بر لیتر بوده است و ادامه داد: حد آستانه دریاچه ارومیه در سال 88 و 89 در حد 25 درصد بوده است و در تابستان سال 89 وضعیت این دریاچه بحرانی شد، در حالی که توجه خاصی به این دریاچه نشد.

لک، با بیان اینکه این دریاچه از حد آستانه‌ای عبور کرده است، یادآور شد: برخی از وقایع و محیط‌های زمین‌شناسی زمانی که از حد آستانه‌ای عبور می‌کنند، در شرایط برگشت‌ناپذیر قرار می‌گیرند و دریاچه ارومیه در این شرایط قرار گرفته است.

وی اضافه کرد: بر این اساس ستاد احیای دریاچه ارومیه برنامه‌ای را دنبال می‌کند تا بتواند وضعیت دریاچه را تثبیت کند و سعی شود شرایط مناسب‌تری را برای دریاچه ایجاد کند.

نقش تغییرات اقلیم در سرنوشت دریاچه نمکی

دانشیار پژوهشکده علوم زمین با اشاره به مطالعات سازمان زمین‌شناسی در زمینه دریاچه ارومیه گفت: این مطالعات از سوی سازمان زمین‌شناسی در حالی از سال 2007 آغاز شد که باور بر این بود که «اقلیم» منجر به خشکی دریاچه ارومیه شده است.

وی اضافه کرد: با این داده‌ها سازمان زمین‌شناسی مطالعات «دیرینه اقلیم» انجام داد و در طی آن مغزه‌هایی را از وسط دریاچه برداشت کرد و نتایج مطالعات ما نشان داد که در 13 هزار سال محیط آن دریاچه‌ای بوده است و اولین خشکسالی آن مربوط به 3 هزار سال قبل بوده است.

لک یادآور شد: این نتایج نشان می‌دهد دریاچه ارومیه وضعیت دریاچه‌ای خودش را با شرایط بارش‌های کمتر و اقلیم گرم توانسته است متعادل کند و خشک نشود و اگر مقصر ایجاد وضعیت کنونی این دریاچه را «تغییر اقلیم» بدانیم، به وضعیت طبیعی اقلیمی و زیست محیطی جفا شده است.

وی تاکید کرد: از این رو باید بپذیریم که مدیریت ناکارآمد منابع آبی منجر به خشکی دریاچه ارومیه شده است. اقلیم در ایجاد وضعیت دریاچه نقش داشته، ولی تاثیر آن بسیار ناچیز بوده و باید جستجو شود که در کجاها مدیریت ناکارآمده بوده است.باید بپذیریم که مدیریت ناکارآمد منابع آبی منجر به خشکی دریاچه ارومیه شده است. اقلیم در ایجاد وضعیت دریاچه نقش داشته، ولی تاثیر آن بسیار ناچیز بوده و باید جستجو شود که در کجاها مدیریت ناکارآمده بوده است.

لک، توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی و آبیاری سنتی را از دیگر عوامل ایجادکننده شرایط کنونی دریاچه ارومیه نام برد و یادآور شد: آبیاری سنتی موجب شد تا تمام منابع آب‌های زیر زمینی که خودشان از طریق چشمه‌هایی وارد دریاچه می‌شدند، به دلیل برداشت بی‌رویه در حوزه کشاورزی، سطحشان کاهش یابد و دیگر آب چشمه‌ها وارد دریاچه نشود.

وی با اشاره به وضعیت آب‌های سطحی تامین کننده آب دریاچه ارومیه، ادامه داد: با سدهایی که بر روی این رودها احداث شد و آب‌هایی که غلظت املاح آب دریاچه را متعادل می‌کرد، این آبها را از دسترس این دریاچه دور کردیم، چون آب شیرین برای بالادست نگهداشته شد و به تدریج آب دریاچه شور و شورتر شد.

به گفته وی، نقش انسان بر ایجاد وضعیت دریاچه ارومیه بیشتر از نقش تغییر اقلیم بوده است.

دلایل علمی نبودن انتقال آب به دریاچه ارومیه

لک با انتقاد از اینکه هر منطقه از کشور که دچار بی‌آبی می‌شود، به جای طرح مدیریت منابع آب موضوع انتقال آب مطرح می‌شود؛ انتقال آب از جایی به جای دیگر تنها مشکلات زیست محیطی را ایجاد می‌کند.هر منطقه از کشور که دچار بی‌آبی می‌شود، به جای طرح مدیریت منابع آب موضوع انتقال آب مطرح می‌شود، گفت: انتقال آب از جایی به جای دیگر تنها مشکلات زیست محیطی را ایجاد خواهد کرد؛ ‌چراکه آب هر منطقه برای همان منطقه است و هیچ جایی آب اضافه ندارد و هر آبی که در هر منطقه وجود دارد، اکوسیستم منطقه را نگه داشته و آن اکوسیستم به آن میزان آب نیاز دارد.

وی با تاکید بر اینکه انتقال آب از جایی به جای دیگر منجر به برهم خوردن نظم اکوسیستم خواهد شد، اظهار کرد: بر این اساس انتقال آب در دنیا منسوخ شده است.

لک با بیان اینکه دسترسی دریاچه ارومیه به آب‌های آزاد دور است، از این رو انتقال آب از این نواحی اقتصادی نیست، خاطر نشان کرد: انتقال آب از دریاچه‌ها به این دریاچه مردود است؛ چون هر دریاچه‌ای در حد خاصی آب دارد که این میزان آب کنترل شده است و مجاز نیستیم آب آن را به دریاچه دیگری منتقل کنیم.

این محقق سازمان زمین‌شناسی با اشاره به انتقال آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه، یادآور شد: ترکیب آب دریای خزر و ترکیب ژئوشیمیایی آن با ترکیبات آب دریاچه ارومیه کاملا متفاوت است و اجرای این طرح مانند انتقال خون گروه B برای فردی با گروه خونی A است.

به گفته این محقق دریاچه ارومیه، ترکیب آب دریاچه ارومیه کلروئیدی است، آب دریای خزر حاوی مقادیر زیادی سولفات است و انتقال آب به دریاچه ارومیه با نمک‌های ترسیب شده اوضاع را بدتر خواهد کرد.

وی از اجرای مطالعاتی در زمینه انتقال آب دریاچه‎های «وان» ترکیه با آب شیرین و «سوان» با آب لب شور به دریاچه ارومیه خبر داد و خاطر نشان کرد: ما در این زمینه راهی به جز مدیریت منابع آب در حوضه نداریم که این امر در گرو کاهش میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است.

به گفته مدیر کل دفتر طرح و برنامه سازمان زمین‌شناسی، کاهش 40 درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی در مدت 10 سال از برنامه‌های مهم مدیریت منابع آب در حوضه دریای ارومیه نام برد.

دریاچه مهارلویی که خشک شد

دانشیار پژوهشکده علوم زمین به اجرای مطالعاتی در زمینه دریاچه «مهارلو» به عنوان یکی از دریاچه‌های شور کشور و مشابه دریاچه ارومیه اشاره کرد و گفت: این مطالعات در مدت 5 سال اجرایی شد و در این مدت خشک شدن و به گونه‌ای احیای آن و بعد مجددا خشک شدن آن را رصد کردم و زمانی که بر روی دریاچه ارومیه مطالعاتی را آغاز کردم تکرار تجربه و مطالعه‌ای بود که قبلا داشتم.

وی با ابراز تاسف از اینکه مطالعه در زمینه دریاچه‌های شور در ایران بسیار کم است، افزود: اکثر متخصصان ما در حوزه دریاچه‌های شور مطالعه نکرده‌اند، از این رو نحوه برخورد با دریاچه ارومیه همانند برخورد با دریاچه‌های آب شیرین است و تا زمانی که مسائل مرتبط با آب‌های شور در راهکارهای احیای این دریاچه نادیده گرفته شود، قطعا راهکارهای ارائه‌شده در این زمینه با مشکلاتی مواجه خواهد شد.

لک، با تاکید بر اینکه در میان دریاچه‌های کشور، دریاچه ارومیه در بدترین وضعیت قرار دارد، گفت: چراکه این دریاچه دارای حجم آب زیادی است و از آنجایی که این دریاچه دومین دریاچه آب شور دنیا است، از این رو سایر دریاچه‌های موجود در کشور قابل مقایسه با این دریاچه نیستند.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور وسعت دریاچه «مهارلو» را 360 کیلومتر مربع و وسعت دریاچه «ارومیه» را 5600 کیلومتر مربع دانست و ادامه داد: از این رو وقتی مشاهده می‌کنیم که دریاچه ارومیه به این وضعیت دچار شده، وضعیت سایر دریاچه‌های کشور قابل تصور است.

استفاده از ارزش‌های اقتصادی دریاچه ارومیه

دانشیار پژوهشکده علوم زمین با ابراز تاسف از وضعیت کنونی دریاچه ارومیه،‌ گفت: علی رغم اینکه این دریاچه به این وضعیت دچار شده، فرصتی در کنار این تهدید ایجاد شد و آن «اقتصادی بودن املاح» این دریاچه است.

وی با بیان اینکه املاح این دریاچه حاوی «پتاس» و «منیزیم» و سایر عناصر از قبیل لیتیم و برم است، اظهار کرد: می‌توان با استفاده از قوانین زیست‌محیطی و تجربیات جهانی از املاح اقتصادی دریاچه ارومیه استفاده کرد و از این طریق هزینه‌های احیای آن را تامین کرد.می‌توان با استفاده از قوانین زیست‌محیطی و تجربیات جهانی از این املاح اقتصادی دریاچه استفاده کرد و از این طریق هزینه‌های احیای آن را تامین کرد.

لک، با اشاره به محدودیت منابع اعتباری و کمبود منابع برای اجرای برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه اظهار کرد: هر سال که ما از احیای دریاچه ارومیه عقب می‌مانیم، آسیبی که به این دریاچه وارد می‌شود، بیشتر  و بیشتر خواهد شد.

وی وضعیت مشابه دریاچه ارومیه را دریاچه «گریت سالت لیک» آمریکا دانست که در کتاب‌های علمی از این دو دریاچه با عنوان «خواهر خوانده» یاد شده است، خاطرنشان کرد: وضعیت فیزیکی، شیمیایی و جغرافیایی این دو دریاچه شبیه هم است؛ ولی امروزه دریاچه ارومیه در وضعیت بدتری قرار دارد.

لک اضافه کرد: در دریاچه "گریت سالت لیک" چندین دهه است که از املاح اقتصادی آن استفاده و 14 درصد منیزیم دنیا از طریق این دریاچه تامین می‌شود و سالانه 1.1 میلیارد دلار درآمد حاصل از محصولات تبخیری این دریاچه است.

وی ادامه داد: این در حالی است که پتانسیل موجود در دریاچه ارومیه به مراتب بیشتر از دریاچه نمک آمریکا است و با رویکردهای احساسی نباید از این پتانسیل عبور کرد و پیشنهادم این است که در خصوص املاح اقتصادی دریاچه جدی‌تر متمرکز شویم و با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و با مشارکت یک شرکت تحقیقاتی در کلاس بین‌المللی از منابع دریاچه برای احیای آن استفاده شود.

به گفته لک، این موضوع در دستور فعالیت‌های تحقیقاتی سازمان زمین‌شناسی قرار دارد که بخشی از نتایج آن منتشر شده و نتایج نهایی آن نیز منتشر خواهد شد.

غیر اقتصادی بودن برداشت نمک از دریاچه

وی برداشت نمک از بستر دریاچه را موجب افزایش عمق دریاچه دانست و ادامه داد: ولی موضوع استفاده از املاح اقتصادی صحبت از شورابه‌هایی بین منفذی است؛ به این معنا که شورابه‌هایی میان کریستال‌های نمک وجود دارد.

به گفته این محقق، استفاده از شورابه بین منفذی کریستال نمک کمکی به افزایش عمق نمک نخواهد شد و برداشت نمک از دریاچه‌ای به وسعت 5600 کیلومتر مربع و 5 میلیارد تن نمک غیر ممکن است و اگر زمانی به این برسیم که برداشت نمک داشته باشیم، باید بررسی شود که چگونه می‌توانیم بدون آسیب رساندن به این دریاچه اقدام به برداشت نمک کرد.

لک در این باره توضیح داد: در حال حاضر نمک این دریاچه به صورت کریستال است و ریزگردی تولید نمی‌کنند و اگر نمک را بشکنیم و کریستال‌های آن را به هم بریزیم، امکان شدت ریز گرد نمک را به دنبال دارد.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین در پاسخ به این سوال که در حال حاضر نباید نگران طوفان نمک باشیم، گفت: این نگرانی وجود دارد، چون پهنه‌های نمکی – گلی به دلیل خاصیت موئینگی در بخش‌هایی از دریاچه ارومیه تشکیل شده و سطوح نازک کریستال‌های پفی نمک را ایجاد کرده که بسیار شکننده هستند و با ورزش باد از زمین کنده می‌شوند.

وی با تاکید بر اینکه علاوه بر آن، این منطقه با ریزگردهای گلی در پهنه‌های گلی مواجه است، توضیح داد: پهنه‌های گلی جایی است که در گذشته آب دریاچه در آنجا جاری بوده، ولی منطقه شور نبوده و اکنون خشک شده و رسوبات گلی و رسی آن بر اثر وزش باد، ریزگرد تولید می‌کنند.

لک، دریاچه‌های خشک شده را یکی از منابع تولیدکننده ریزگرد در دنیا معرفی کرد و یادآور شد: وسعت این دریاچه بسیار زیاد است و خشک شدن آن منبع ریزگرد بزرگی را ایجاد خواهد کرد.

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح