سدها عامل خشکی دریاچه ارومیه نیستند/ وجود 58 هزار حلقه چاه غیرمجاز در آذربایجان غربی

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی گفت: تاثیر سدها بر روند خشکی دریاچه ارومیه حداکثر ده درصد بوده و کاهش روان آب‌ها و بارش‌های موثر، تغییر الگوی کشت، برداشت‌های بی‌رویه در بالادست و نیز تبخیر بالا در اثر تغییرات اقلیم از عوامل موثر بر این موضوع بوده است.

کیومرث دانشجو در نشست خبری با اصحاب رسانه استان به ارائه گزارشی از وضعیت منابع آبی آذربایجان غربی پرداخت و افزود: در حال حاضر 13 سد در استان در حال بهره‌برداری است که از این میان هفت سد در حوزه دریاچه ارومیه، پنج سد در حوزه آبریز رودخانه ارس و یک سد نیز در حوزه آبریز رودخانه زاب قرار دارد. همچنین در حال حاضر حجم آب ذخیره شده در مخازن پشت این سدها نیز 755 میلیون متر مکعب است که نسبت به سال گذشته 12 درصد کاهش دارد.   

«اینجا هم آب بود، آب تا اینجا هم می‌رسید، این نمک‌هایی که می‌بینید زمانی زیر آب بودند، گاه موج‌های دریا به داخل روستایمان هم می‌رسید»! این تصویر اهالی روستاهای اطراف «دریاچه ارومیه» با واقعیات کنونی دریاچه چقدر تفاوت دارد؟ امیدی برای تکرار این روزها وجود دارد؟ یا باید در صفحات تاریخ دنبال چند فریم از «دریاچه ارومیه» باشیم؟

این روزها هیچ یک از مسئولان پاسخ صریح و شفافی برای این سئوالات ندارند و کاهش 22 سانتی‌متری سطح تراز دریاچه، عدم تخصیص بودجه لازم و تصاویر منتشر شده از وضعیت این دریاچه موجی از ناامیدی را نسبت به احیای آن در جامعه ایجاد کرده است. 

تاکنون درباره‌ی بیابان نمک و یا تلاقی کویر و دریا شنیده‌اید؟ متأسفانه دریاچه ارومیه دقیقاً همین شرایط را دارد! سال‌هاست نمک، دریاچه را محاصره کرده و روز به روز هم این محاصره تنگ‌تر می‌شود. کشتی‌ها چنان در باتلاق نمک گیر افتاده‌اند که دیگر نیازی به لنگر انداختن ندارند، کرکره مغازه‌های اطراف دریاچه پایین آمده و به نوعی می‌توان گفت که حیات از اینجا رخت بسته است. 

نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی گفت: دریاچه ارومیه به پایین‌ترین تراز آبی خود در سال ۹۶ رسیده و نسبت به مدت مشابه در سال قبل ۲۷ سانتی‌متر کاهش سطح آب داشته است.  سید هادی بهادری با اشاره به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه در مهرماه 96 اظهار کرد: امروز دریاچه ارومیه به پایین‌ترین تراز آبی  خود در سال 96 رسیده اما این موضوع یک امر طبیعی است چراکه ارتفاع آب دریاچه ارومیه پس از فروردین و اردیبهشت‌ماه پایین آمده و از اواخر مهرماه با شروع بارندگی‌ها ارتفاع آب این دریاچه افزایش می‌یابد.

بیشترین کاهش جریان در حوضه دریاچه ارومیه

روان‌آب‌های کشور در سال آبی 96-95 در مقایسه با سال آبی 95-94 به میزان 7 درصد یعنی حدود 4.3 میلیارد مترمکعب کاهش یافته  است. 

با شروع سال آبی جدید و بر اساس آخرین گزارش اعلام شده از سوی شرکت مدیریت منابع آب ایران مبنی بر حجم جریان سطحی در محل 48 ایستگاه کشور در سال آبی 96-95 در مقایسه با سال آبی 95-94 به میزان 7 درصد کاهش داشته است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی از تصویب استفاده از تسهیلات مالی خارجی برای اجرای طرح انتقال آب ارس به دشت شبستر و دریاچه ارومیه طی روزهای اخیر در شورای اقتصاد خبر داد.

"غلامرضا هاشمی" با اعلام این خبر همچنین خاطرنشان کرد: تأمین آب شرب سالم و مورد نیاز بهداشت و صنعت کلان شهر تبریز به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز جمعیتی و صنعتی کشور و سایر شهرها و روستاهای واقع در مسیر خط انتقال در شهرستان‌های تبریز، شبستر، مرند و جلفا یکی از مهم‌ترین اهداف این طرح است.

"آونز لیک" یکی از قابل توجه‌ترین دریاچه‌هایی است که در حدود 130 مایلی شمال لس‌آنجلس، کالیفرنیا قرار دارد. این دریاچه که عمدتا خشک شده در "دره آونز"(Owens Valley) در میان کوه‌های "سیرا نوادا" و "اینیو" واقع شده و  از دیرباز تاکنون توسط رودخانه "آونز" تامین شده است. هزاران سال است که این دریاچه یکی از مهمترین مکان‌های توقف برای مهاجرت پرندگان آبزی و پرندگان ساحلی در غرب آمریکا است.

محققان پژوهشکده علوم زمین با مطالعه بر روی دریاچه ارومیه دریافتند که این دریاچه در همه سال‌های ترسالی و خشکسالی توانسته به حیات خود ادامه دهد و مقصر اصلی وضعیت فعلی قبل از آنکه تغییرات اقلیم باشد، دستکاری‌های انسان و رشد بی‌رویه کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه است؛ از این رو آنها معتقدند بهترین راهکار علاج‌بخشی این دریاچه مدیریت منابع آب است. نبض دریاچه ارومیه به شماره افتاده است، شمارش معکوس برای کوچک شدن آن از دهه 80 آغاز شده و این هشداری است که محققان پژوهشکده علوم زمین از سال‌ها قبل به مسؤولان گوشزد کرده‌اند.

کاهش 24 درصدی بارش‌ها در حوضه ارومیه

مدیرکل دفتر مدیریت به‌هم پیوسته منابع آب حوضه دریاچه ارومیه و دریای خزر با تاکید بر اینکه درصدد بازنگری برنامه احیای دریاچه هستیم، گفت:‌ کاهش محسوس حجم بارش‌ها برنامه‌های احیا همچون افزایش جریان‌های ورودی به دریاچه ارومیه از سدها را دچار اختلال کرده است.

 مدیرکل دفتر مدیریت به‌هم پیوسته منابع آب حوضه دریاچه ارومیه و دریای خزر با تاکید بر اینکه درصدد بازنگری برنامه احیای دریاچه هستیم، گفت:‌ کاهش محسوس حجم بارش‌ها برنامه‌های احیا همچون افزایش جریان‌های ورودی به دریاچه ارومیه از سدها را دچار اختلال کرده است.

مهندس "سیدمرتضی موسوی" حجم بارش‌های سال جاری در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را 208 میلی‌متر دانست و افزود: این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته 26 درصد و نسبت به دوره متوسط بلندمدت 24 درصد کاهش پیدا کرده است.

پروفسور «وین پتی گروو»، مدیر اجرایی مرکز مدیریت محیط‌های آبی دانشگاه ملبورن:

اقدامات دولت ایران برای نجات دریاچه ارومیه قابل توجه است

با گذشت بیش از سه سال از آغاز طرح ملی احیای دریاچه ارومیه، تیم 7 نفره دانشگاه ملبورن استرالیا که به منظور توسعه همکاری‌های علمی در احیای دریاچه ارومیه به ایران سفر کرده است در بازدید از پارک ملی دریاچه ارومیه، برنامه احیای دریاچه را مثبت ارزیابی کرده و ابراز امیدواری کردند که با این طرح، دریاچه ارومیه در سال های آتی احیا شود. دریاچه ارومیه که چهارسال قبل در نتیجه سدسازی‌های گسترده و توسعه بی‌رویه اراضی کشاورزی با بحران خشکیدگی کامل و کاهش شدید آب مواجه شده بود اکنون با خروج از مرحله بحران، حدود سه برابر بیشتر از سال 92 آب در خود جای داده است که این امر نتیجه تلاش سه ساله ستاد احیای دریاچه ارومیه و همکاری بیش از 600 متخصص داخلی و خارجی است و قرار است در یک برنامه 10 ساله به طور کامل احیا شود.

معاون دبیرکل و رییس برنامه محیط زیست سازمان ملل با اشاره به اینکه از دولت ایران برای حل مشکلات خوزستان حمایت می‌کنیم، گفت: مراکز طوفان غبار در دست داعش است.

اریک سولهایم در نشست خبری خود با اشاره به اینکه ایران چالش‌های زیست‌محیطی گسترده‌ای همچون گرد و غبار، انقراض گونه‌ها و بحران‌های آبی دارد، گفت: کشور ایران دولتی دارد که خودش را در رسیدگی به مسائل زیست‌محیطی مسئول می‌داند.

وی با اشاره به اینکه ایران مشکلات گسترده زیست‌محیطی و در عین حال اراده‌ای راسخ برای حل این مشکلات دارد، بیان کرد: دریاچه ارومیه اولویت مهمی برای سازمان ملل متحد و دولت ایران دارد. دریاچه ارومیه در طول تاریخ 5700 کیلومتر مربع وسعت داشته است و یکی از بزرگترین دریاچه‌هاست ولی در حال حاضر یک دهم سطح واقعی خود ذخیره آب دارد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی از رهاسازی 60 میلیون مترمکعب آب مخزن سد شهید کاظمی بوکان به سمت دریاچه ارومیه خبر داد.

مهندس "کیومرث دانشجو" ضمن اعلام این خبر گفت: در راستای اجرای مصوبات ستاد احیای دریاچه ارومیه و برنامه ابلاغی شرکت مدیریت منابع آب ایران و بر اساس برنامه زمانبندی تهیه شده، عملیات رهاسازی آب از سد بوکان با دبی 70 متر مکعب از 12 بهمن ماه سال جاری انجام شد.

وی افزود: با توجه به ابلاغیه شرکت مدیریت منابع آب ایران، حدود 60 میلیون مترمکعب آب از مخزن سد بوکان به منظور تأمین بخشی از نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه رهاسازی می‌شود.

با توجه به وجود خلا بزرگ در داده‌های موجود دریاچه ارومیه، بخشی از مطالعات به «پایش پارامترهای کمی، کیفی و بیولوژیکی این دریاچه، تالاب‌های اطراف آن و رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه» اختصاص یافته است. ایستگاه‌های پیشرفته پایش آنلاین دریاچه ارومیه با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز دنیا توسط شرکت آب و نیرو نصب و راه اندازی شد.

در دهه‌های گذشته، با وجود تعیین دریاچه ارومیه به عنوان پارک ملی و برخورداری از بالاترین سطح حفاظت زیست‌ محیطی، تنها پارامتری که به طور مستمر اندازه‌گیری و ثبت شده، «تراز آب دریاچه» بوده است.

اگر با بهره‌گیری از علوم مدیریت منابع آب، استفاده از منابع جنگلی و غیره در دهه‌های گذشته مبتنی بر اصول توسعه پایدار می‌بود، شاهد یک بیابان‌زایی گسترده در کشور نبودیم. در خشکسالی‌های طبیعی که در تاریخ 6 هزار ساله ایران همواره تکرار شده است، معمولا دوره‌های ترسالی و خشکسالی در کنار هم دیده می‌شوند؛ تنوع گونه‌ای ایران مرهون همین دوره‌ها است اما امروز نه تنها ایران، بلکه جهان شاهد رشد پدیده بیابان‌زایی به دلیل عملکرد غلط بشر است.

تغییر اقلیم و دریاچه ارومیه:

بررسی منابع موجود نشان می‌دهد که بین تغییرات دمایی کره زمین و ایستگاه تبریز ارتباط مستقیمی وجود دارد و اگر روند فعلی افزایش دما ادامه یابد در سال 2100 میلادی دمای متوسط سالانه تبریز به 16 درجه سانتیگراد خواهد رسید. متوسط بارش سالانه ایستگاه تبریز 292 میلی متر و میانگین سالانه تبخیر- تعرق پتانسیل در این ایستگاه 1143/25 میلی متر است که تقریباً سه و نیم برابر میزان بارش می باشد. همچنین ضریب تغییرات بارندگی سالانه در تبریز 29 درصد است.

دریاچه ارومیه در سالهای 2000 و 2010 و 2014 - ماهواره لندست - تصویر با ریزولوشن بالا

روند تشدیدیِ کاهش سطح آب دریاچه ارومیه موجب بروز اولین نشانه‌های بحران‌های جدیِ زیست محیطی، اقتصادی، اجتمایی و... شده است. از این نظر، تحقیق حاضر با تعریف مفاهیم مهم و مرتبط در چند حوزه‌ی درگیر با مسئله خشکسالی و پس از بیان کلیِ تاریخچه، موقعیت و در مجموع خواندن شناسنامه‌ی دریاچه ارومیه، تلاش به ترسیم شمایی کلی از روند تغییرات مهم این دریاچه از دو دهه‌ی گذشته به عنوان مبداء تغییرات، تا به امروز کرده و سپس با بررسی عوامل بروز این بحران چه در بخش انسانی، تحت عنوان مدیریت منابع آبی و چه در حوزه اقلیمی تحت عنوان تغییر اقلیم، سعی در بدست دادن تصویری روشن از این رخداد مهم می‌نماید. و در پایان راهکارهای پیشِرو و عوامل لازم الاجرا چه کوتاه مدت به عنوان راهکارهای قابل پیاده سازی با سیستم مدیریتی حاضر و چه بلند مدت به عنوان روش اصلی و نقطه هدف اصلاح مدیریت منابع و در اینجا مدیریت منابع آب، را جهت کنترل و احتمالا احیای این زیست بوم حیاتی منطقه بیان خواهد داشت.