اگر چه وضعیت بارش در روزهای اخیر مناسب بوده اما ایران به عنوان یکی از مناطق بسیار حساس به منابع آبی می­باشد و از جمله کشورهایی با ذخایر آبی آسیب پذیر است. این در حالی است که متوسط مصرف آب بیش از میانگین منطقه خاور میانه و شمال آفریقا است. بانک جهانی در گزارش سال ۲۰۱۷ خود با عنوان " Iran Economic Monitor" یکی از چالش­های اقتصادی آینده ایران را بحران آب معرفی کرده است. در این نوشتار نگاهی اجمالی به مهم­ترین نکات ارائه شده گزارش مذکور خواهیم داشت.

ایران به عنوان یکی از مناطق بسیار حساس به منابع آبی می­باشد و از جمله کشورهایی با ذخایر آبی آسیب پذیر است. به طور دقیق تر بخواهیم صحبت کنیم جمعیت و صنایع ایرانی مصرف آب بیش از حد مورد نیاز دارند و متوسط مصرف آب بیش از میانگین منطقه خاور میانه و شمال آفریقا است. بیش از ۹۰ درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی ایران در مناطقی قرار دارد که مصرف(هدر رفت) آب در آنجا زیاد بوده(نمودارهای شماره یک و دو) و برداشت­های بیش از حد پایداری را مورد تهدید قرار داده است. بنا براین اقداماتی لازم است تا رفاه و آسایش نسل آینده را تضمین کند.

نمودار ۱: سهم جمعیت ساکن در مناطقی که مصرف (هدر رفت) آب بیش از ۴۰ درصد است

نمودار ۲: سهم تولید ناخالص ایجاد شده در مناطق با مصرف زیاد آب

نمودار شماره سه نیز نشان می­دهد که ایران در بیشترین تولید ناخالص داخلی را در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در مناطقی دارد که نیاز به مصرف آب در آن مناطق بسیار بالا می باشد(آمار مربوط به سال ۲۰۱۰ می باشد که طبق گزارش بانک جهانی آخرین آمار در دسترس بوده است).

نمودار ۳: تولید ناخالص داخلی در نواحی با بیش از ۴۰ درصد مصرف(هدر رفت) آب یا بیشترین میزان آبهای سطحی در دسترس، در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا($Billion ppp,۲۰۱۰USD)

بهره ­وری آب در ایران کم است

بهره وری کل آب به عنوان تولید ناخالص در هر واحد حجم(متر مکعب) آب مصرف شده تعریف شده است. اکثریت مصرف آب در کشاورزی می باشد و بازده اقتصادی مصرف آب در بخش کشاورزی نسبت به سایر مناطق بسیار کم است. قیمت های آب شهری در ایران از جمله کمترین قیمت­های موجود در جهان است- ارزش قائل نشدن به منابع آبی در ایران و نیاز به حفاظت از منابع آبی، تضعیف قدرت و پایداری ارائه دهنگان خدمات آب و مجبور کردن دولت به پرداخت یارانه­های بزرگ برای پوشش خدمات، هزینه­های تعمیر و نگهداری. کمیاب­تر شدن آب منجر به رنجش بیشتر محیط زیست میشود. دریاچه ها و تالاب های ایران به خاطر خشکسالی های پیاپی در حال کاهش هستند. بحران آب در صورت عدم مدیریت صحیح می تواند تبعات قابل توجه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی داشتهباشد. با وجود تاریخ طولانی مدت ایران در زمینه مدیریت منابع آبی، چالش های قدیمی در حال تبدیل شدن به چالش های جدید و فوری هستند. افزایش بهره وری کل آب چالشی بوده و نیازمند تدوین سیاست­های دقیق در زمینه­هایی چون حفاظت از آب، شیفت به سمت محصولاتی با نیاز کمتر به آب و باز تخصیص به بخش­های اقتصادی تر می­باشد. تصمیمات واقعی برای بهبود بهره­وری آب باید بر مبنای حسابداری آب در مقیاس حوضه و ملاحظاتی در باب ارزش اجتماعی، اقتصادی و محیطی آب و تاثیر توزیع شده مربوط به جوامع و خانواده­ها داخل حوزه آبی باشد.

نمودار ۴: بهره وری کل مصرف آب در ایران و منطقه

سنت دیرینه ایران در مدیریت منابع آب

ایران دارای سنتی قوی در مدیریت منابع آبی است و از لحاظ تاریخی با توجه به منطقه گرم و خشک خود موفق به مدیریت آب شده است. بیش از ۲۵۰۰ سال پیش، ایرانیان قنات را ایجاد کردند (سیستم منحصر به فرد مدیریت منابع آب زیر زمینی مورد استفاده در مناطق بیابانی در راستای انتقال آب از فاصله دور به زمین های آبیاری و یا عرصه شهرها). نوآوری فنی به قنات­ها محدود نمی شود. ایرانی ها قرن­ها پیش از رومیان و سایر کشورها آب راهه ­ها را ساخته و نیز کانال ها، سدها، سیلاب بند، و زیرساخت­های انتقال آب را توسعه داده بودند. آنها همچنین یک سیستم حاکمیت آب با مقررات قوی، سیستم نظارتی و مکانیزم­های بازار داشتند. با این حال، نشانه های اخیر کمبود شدید همراه با افزایش تقاضا، استفاده نامناسب از آب و بهره وری کم آب در کنار سایر شاخص­ها باعث افزایش چالش­های آب در ایران شده است. دولت ایران نیز در همین راستا ضرورت توجه به این مسله پذیرفته و آب را به عنوان یکی از بخش های اولویت دار در برنامه ششم توسعه پنج ساله قرار داده است.

علائم کمبود شدید آب

ایران بسیار بیشتر از میانگین جهانی در معرض خطر کم آبی قرار دارد. همان­طور که گفته شد بیش از ۹۰ درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی این کشور در مناطقی قرار دارند که مصرف و هدر رفت آب در آن مناطق زیاد می باشد. به عبارت دقیق تر، ایران بالاترین تولید اقتصادی را در مناطق کم آب خود دارا است. این برآوردها بر اساس تجزیه و تحلیل فضایی که تنها اطلاعات مربوط به محل تولید ناخالص داخلی را با داده های مربوط به برداشت آب و میزان دسترسی به آبهای سطحی مقایسه می کند، صورت پذیرفته است.

علائم زیست محیطی بحران آب ایران خشک شدن دریاچه ها، رودخانه ­ها و تالاب ها تا آلودگی آبی می باشد

اگر چه  امسال و این روزها بارش های مناسب تری را شاهد بودیم اما  در غرب کشور، دریاچه ارومیه، یکی از بزرگترین دریاچه­ های نمکی دنیا حدود ۸۸ درصد آب خود را به دلیل خشکسالی ناگهانی و استفاده بیش از حد از دست داده است. نقشه شماره یک روند کاهش سطح آب را در این دریاچه نشان می­دهد.

نقشه ۱: کاهش ۸۸ درصدی آب دریاچه ارومیه طی چند دهه اخیر

در شرق دریاچه هامون شاهد کاهش در میزان ذخایر آبی خود بوده است. در مرکز کشور، رودخانه زاینده رود در فصل خشک سال بی آب شده و اکوسیستم منطقه را تهدید می کند. علی رغم تعهد به حفاظت از دریاچه ها در کنوانسیون رامسر(۱۹۷۰) این روند در چندین ناحیه دیگر در ایران رخ داده است(مانند دریاچه های پریشان، شادگان)، یکی دیگر از نشانه های بحران آب در ایران برداشت غیر متعارف آب های زیر زمینی می­باشد. تمام این عوامل منجر به کمبودهای مکرر برای بخش کشاورزی، صنعتی و خانگی خواهد شد.

جریان­های هوایی آب هنوز تهدیدهای قابل توجهی را برای مردم و اقتصاد تحمیل می­کند

صنعت کشاورزی ایران نسبت به جریان های هیدروکلایماتیک، به خصوص خشکسالی بسیار حساس است. برآوردها نشان می­دهد که حتی انحرافات کوچکی به میزان ۱ میلی متر بارندگی پایین تر از روند تاریخی می­تواند حدود ۹۰ میلیون دلار زیان اقتصادی به بار آورد. با وجود اولویت دار بودن امنیت غذایی برای کشور، در طول دوره خشکسالی مقدار زیادی از غذا نیاز به وارد کردن است. به عنوان مثال، در طی خشکسالی سال­های ۱۹۹۹-۲۰۰۱ ایران نزدیک به ۸۰ درصد گندم داخلی مورد نیاز خود را وارد کرد و تبدیل به یکی از بزرگترین وارد کنندگان گندم در آن دوره شد. تاثیرات مدیریت نشده خشکسالی می­تواند معیشت روستایی را تحت تاثیر قرار دهد که منجر به مهاجرت از روستاها به شهر ها شده و مسائل مربوط به توسعه اجتماعی در مراکز شهری را باعث شود.

در سمت دیگر طیف هیدرولوژیکی نیز ایران نسبت به سیل بسیار آسیب پذیر است، به طور میانگین، سیل بیش از ۱۳۰ نفر را سالانه میکشند و در طی دو دهه اخیر، زندگی بیش از ۱۱ میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده است. طبق برآورد بانک جهانی تاثیر اقتصادی سیل بر اقتصاد ایران چیزی حدود ۰.۵ درصد از تولید ناحالص داخلی است. البته این میزان در بر دارنده هزینه­های منشعب از اثرات غیر مستقیم سیل(مانند وقفه در زنجیره تامین) نمی­باشد. تغییر پذیری بالای شرایط به این معنا است که چالش­های مرتبط به آب در سراسر کشور متفاوت است و از این روی بر سطح پیچیدگی مدیریت و برنامه ریزی منابع آبی می­افزاید.

پیشران­های بحران بالقوه آب

در ۵۰ سال گذشته جمعیت ایران چهار برابر شده که فشار بر منابع آبی را افزایش داده است

جمعیت ایران از زیر ۱۰ میلیون نفر در شروع قرن نوزدهم به ۷۹ میلیون نفر در سال ۲۰۱۵ افزایش پیدا کرده است. به طور مشابه، جمعیت شهری از ۷.۳ میلیون نفر به ۵۸ میلیون نفر در طی دوره مشابه افزایش پیدا کرده است. امروزه ۷۳.۵ درصد از جمعیت ایران در مناطق شهری زندگی می کنند(بانک جهانی، ۲۰۱۵). ۸ شهر از شهرهای ایرانی دارای جمعیتی بالغ بر ۱ میلیون نفر هستند که این روند نیاز به آب اضافی در مناطق شهری برای شست و شو و غذا را نمایان می­سازد.

استفاده غیر پایدار از آب یکی از پیشران های کلیدی بحران بالقوه آب است

بیش از ۲۵ درصد آب مصرف شده غیر پایدار است. به عبارتی ۲۵ درصد از کل آب رودخانه ها، دریاچه­ها و آبخوان­ها که مورد استفاده قرار می­گیرد، بیش از مقداری است که می­تواند توسط چرخه هیدرولوژیکی دوباره پر شود. در حال حاضر ایران بالاترین میزان مصرف و تخلیه آب­های زیر زمینی را در بین کشورهای جهان دارا است. پیش بینی شده است که در برخی موارد ۵۵ درصد از کل تقاضای آب توسط آب­های زیر زمینی تامین می­شود. این شرایط منجر به تخلیه آبهای زیر زمینی، آسیب برگشت ناپذیر به اکوسیستم آبزی و نواحی آبهای سطحی می­شود(مثل خشک شدن دریاچه ارومیه).

استفاده تهاجمی از آبهای زیر زمینی همچنین منجر به کاهش میزان آبها، تخریب زمین و کاهش کیفیت آب شده است.

در تلاش برای تنوع بخشیدن به اقتصاد و بهبود امنیت غذایی ملی، دولت بخش کشاورزی را از طریق یارانه های آب و انرژی حمایت کرده است. اگرچه این سیاست در طول جنگ ایران و عراق ضروری به نظر می­رسید، بخش کشاورزی ۹۲.۸ درصد کل مصرف آب را به خود اختصاص داده است در حالی که فقط ۲۳ درصد در ایجاد شغل و ۱۳ درصد در تولید ناخالص داخلی ایران سهم دارد. بهره وری پایین در آبیاری(کمتر از ۳۲ درصد) به علت یارانه­های ارائه شده به آب و برق، الگوی کشت سنتی و شیوه های تضمین خرید محصولات بخش کشاورزی را به یکی از بزرگترین عوامل تشدید و تسریع وقوع بحران آب در ایران تبدیل کرده است.

ایران دارای برخی از پایین ترین تعرفه های آب شهری در منطقه خاور میانه و جهان است

به اعتقاد خبرگان حوزه اقتصادی عدم توانایی قیمت­گذاران در ایران برای تعیین نرخ واقعی و مناسب آب از جمله پیشران هایی است که می­تواند به بحران بی آبی و کم آبی دامن بزند. به عبارتی، در ایران آب به عنوان کالائی شناخته می­شود که کمتر از حد لازم قیمت گذاری شده است. صورتحساب آب در تهران ده برابر کمتر از ابوظبی و بیست برابر کمتر از لندن است. عدم دسترسی به قیمت مناسب خدمات آب باعث افزایش بیش از حد آب و تضعیف پایداری مالی در بخش آب شود. بازیابی هزینه­ها به منظور پایداری بلند مدت خدمات آب و سرمایه­گذاری مناسب در عملکرد و نگهداری سیستم توزیع آب ضروری می­باشد(نه فقط در زیر ساخت­ها بلکه در آموزش کارکنان). فقدان پایداری مالی در خدمات آب همچنین می­تواند منجر به عدم هدایت و بازیابی مناسب فاضلاب شده و کیفیت آب را پایین آورد و همچنین اکوسیستم آب شیرین را تهدید کند.

اگرچه اکثر ایرانیان دسرسی به آب و بهداشت دارند، کیفیت دسترسی و سطح خدمات در کشور متفاوت است

بیش از ۹۶ درصد از ایرانی­ها به منابع آب شیرین و نیز ۹۰ درصد به بهداشت و درمان دسترسی دارند که مطابق با سایر کشورهای منطقه است. با این وجود منابع آبی، عمدتا از سمت بخش کشاورزی، منجر به افزایش سطح نیترات موجود در آب می شود که کیفیت آب را کاهش می دهد. علاوه بر این، فقدان درمان و شبکه­ های مناسب فاضلاب به این معنی است که کیفیت آب شیرین در ایران به شدت پایین است.

منبع: سایت بازار

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح