با وجودی که اطراف کلانشهر مشهد چهار سد با کاربری تامین آب کشاورزی ساخته شده‌اند که حجم نرمال مخزن آن‌ها در مجموع به بیش از ۹۲ میلیون متر مکعب می‌رسد، باز هم دشت‌های اطراف آن شاهد حفر چاه‌های متعدد به‌منظور مصارف کشاورزی است. نتیجه آنکه هیولای خفته فرونشست بیدار شده و به زیرساخت‌های اقتصادی و فرهنگی خطه خراسان دست‌درازی می‌کند. در این رابطه مهدی معتق، استاد مرکز تحقیقات علوم زمین و دانشگاه لایپنیتز هانوفر ‌آلمان با بیان اینکه انتظار می‌رود سدها با اختصاص آب‌های سطحی به کشاورزان از فشار بر سرمایه‌های آبی سفره‌های زیرزمینی بکاهند، معتقد است که این سازه‌های عظیم و پرهزینه در ماموریت خود شکست خورده‌اند.

نقشه شماره ۱، فرونشست کلانشهر مشهد را نشان داده است. در این نقشه، دو لکه بزرگ را مشاهده می‌کنیم که در امتداد یکدیگر قرار دارند. لکه بزرگ‌تر از ضلع شمالی ایستگاه راه‌آهن مشهد در قلب این شهر آغاز می‌شود و در مسیر جاده مشهد-قوچان تا ۹۴ کیلومتر ادامه می‌یابد و شهرهای محمدآباد و چناران و بخشی از توس (تا نزدیکی مقبره فردوسی) را در بر می‌گیرد. بر اساس این نقشه، بخشی از کنارگذر شمالی مشهد و تعداد زیادی روستا (دایره‌های سفیدرنگ) نیز در ناحیه فرونشستی هستند.

لکه کوچک‌تر که درضلع جنوب شرقی مشهد قرار دارد بخشی از ریل راه‌آهن خروجی از این کلان‌شهر را تحت تاثیر قرار داده و با ضلع جنوب شرقی فرودگاه هاشمی‌نژاد مماس است. حرم امام رضا (ع) نیز جایی بیرون از لکه‌های فرونشستی و دقیقا میان آن دو واقع شده است؛ به‌طوری‌که اگر فاصله هشت کیلومتری دو لکه را با خطی فرضی به هم وصل کنیم، از این بنای زیارتی-تاریخی خواهد گذشت.

یکی از اهداف مهم از ساخت این سدها تامین آب پایدار کشاورزی بوده است. پس باید قسمت مهمی از آب مورد نیاز کشاورزان از طریق این سد‌ها تامین شود و آن‌ها نباید آب مورد نیاز خود را با استخراج از چاه‌ها تامین کنند

در نقشه شماره ۱، فرونشست با پنج رنگ نشان داده شده است که به‌طور خلاصه، نواحی داخلی لکه بزرگ که با رنگ آبی به نمایش درآمده، فرونشست بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال را نمایندگی می‌کند و رنگ نارنجی اطراف لکه‌ها به‌معنای فرونشست سالانه ۲.۵ سانتی‌متری و کمتر است. همچنین چهار مثلث مشکی نمایندگان چهار سد اطراف مشهدند. دو سد «ارداک» و «کارده» در شمال و دو سد «طرق» و «چالی‌دره» در جنوب این شهر جانمایی شده‌اند که شرکت مدیریت منابع آب ایران هدف از احداث سه عدد از آن‌ها را «تامین آب کشاورزی و شرب» ذکر کرده و هدف از احداث سد چهارم «چالی‌دره» صرفا «تامین آب کشاورزی» عنوان شده است.

مهدی معتق، استاد مرکز تحقیقات علوم زمین و دانشگاه لایپنیتز هانوفر ‌آلمان با اشاره به اینکه سدهای احداث‌ شده اطراف مشهد اگر به‌درستی مدیریت شوند، باید از فشار تحمیل‌شده به منابع آب زیرزمینی این منطقه بکاهند، بیان کرد: یکی از اهداف مهم از ساخت این سدها تامین پایدارآب کشاورزی بوده است. پس باید قسمت مهمی از آب مورد نیاز کشاورزان از طریق این سد‌ها تامین شود و آن‌ها نباید آب مورد نیاز خود را با استخراج از چاه‌ها تامین کنند.

معتق افزود: اما به‌نظر می‌رسد که هم در شهرستان مشهد و هم در استان گلستان (که پیش از این گزارشی از وضعیت فرونشست آن در «پیام ما» منتشر شد)، سد‌ها نتوانسته‌اند نقش موثری در کاهش فشار به منابع آب زیرزمینی ایفا کنند و به‌سبب مدیریت بد منابع آبی، این فشار افزایش پیدا کرده است.

طبق آمار اعلامی توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال ۱۴۰۳، تعداد چاه‌های ثبت‌شده در استان خراسان رضوی به ۲۹ هزار ۹۲۱ حلقه می‌رسد. این درحالی است که بر اساس داده‌های اخذشده از وب‌سایت شرکت‌های عمرانی پیمانکار ساخت سد، خراسان رضوی از ۱۰۱ سد روی روان‌آب‌های خود میزبانی می‌کند. با در نظر گرفتن اینکه برای اکثر سدها بیش از یک هدف تعریف شده، جدول زیر نشان می‌دهد که چه تعداد سد برای هر یک از اهداف چهارگانه احداث شده است. بر این اساس، ۷۳ سد با هدف «تامین آب کشاورزی» در استان خراسان رضوی ساخته شده‌اند.

همانطور که پیش‌تر توصیف شد، فرودگاه مشهد، آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و حرم امام رضا (ع) هم‌اکنون در نزدیکی مرزهای فرونشستی هستند و ادامه روند فعلی برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌تواند باعث گسترش وسعت فرونشست تا محل استقرار این بناها شود. معتق درباره خطر فرونشست برای این سه بنا اظهار کرد: معمولا لبه‌های لکه‌های فرونشستی فارغ از کم یا زیاد بودن اندازه فرونشست سالانه‌شان گرادیان (اختلاف شدت فرونشست) بالاتری را تجربه می‌کنند و در مناطق با گرادیان بالاتر، ریسک تخریب، شکست و ترک‌خوردگی بناها بیشتر است.

این استاد دانشگاه لایپنیتز هانوفر ‌آلمان درخصوص اثرپذیری روستاها از فرونشست نیز گفت: ساختمان‌هایی که پی‌ریزی عمیقی ندارند و یا درمعرض نشست‌های تفاضلی هستند از فرونشست بیشتر آسیب می‌بینند. نقشه شماره ۱ نشان می‌دهد روستاهای زیادی در منطقه فرونشستی مشهد قرار دارند که احتمالا می‌توان آثار فرونشست را بر دیوارهای خانه‌های آن‌ها مشاهده کرد.

او درباره نقش روستا در فرونشست نیز بیان کرد: با توجه به آنکه معیشت روستاها به کشاورزی گره خورده است، وجود تعداد زیادی روستا در ناحیه فرونشستی این احتمال را تقویت می‌کند که برداشت آب سفره‌های زیرزمینی به قصد کشاورزی در این روستاها عامل مهمی برای فرونشست در منطقه است.

نتایج یک مطالعه منتشرشده در نشریۀ علمی «ساینس ادونسز» درخصوص فرونشست در ایران نشان داد که ۲۵۶ شهر ایران درگیر فرونشست هستند. فرونشست‌ها خطری جدی برای زیرساخت‌هایی مانند خطوط مترو، جاده‌های اصلی، خطوط راه‌آهن و جاده‌های کامیون‌رو هستند. بر اساس اطلاعات سامانه جامع نقشه فرونشست‌های ایران شهرستان مشهد نزدیک به ۳.۴ میلیون نفر جمعیت دارد و هشت درصد از مساحت آن درگیر فرونشست است. بیشینه فرونشست در این شهرستان به ۱۹ سانتی‌متر در سال می‌رسد. این ارقام در سطح استان نیز تکرار می‌شوند. یعنی هشت درصد از مساحت کل استان خراسان رضوی شاهد فرونشست با بیشینه ۱۹ سانتی‌متر در سال است.

یک پژوهش چاپ‌شده در مجله ساینس ادونسز (Science Advances) نشان داد که خراسان رضوی با تولید ۶ درصد از محصولات کشاورزی کشور چهارمین استان ایران با بیشتری حجم تولید این محصولات است. این استان شاهد حدود ۳۸۰ میلیون مترمکعب برداشت آب زیرزمینی در سال است و این در حالی است که سهم آن از کاهش آب‌های زیرزمینی کل کشور ۲۲ درصد است. همچنین در خراسان رضوی ۸۹ هزار نفر در مناطقی سکونت دارند که خطر فرونشست در بالاترین حد برآورد می‌شود.

 

نقشه شماره ۲: فاصله حرم امام رضا و فرودگاه مشهد با لکه‌های فرونشستی

 

نقشه شماره۳: آرامگاه فردوسی

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح