راهکارهای مدیریت بهینه منابع آب در کشور

هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو و پژوهشگر بخش آب

روز جهانی آب اولین بار در سال ۱۹۹۲، در بیست و یکمین دستور جلسه کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل  در شهر ریودوژانیرو برزیل در رابطه با چالش‌های جاری و آتی آب رسماً مطرح شد و از کلیه کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه ۲۱ سازمان ملل، این روز را به عنوان روز ترویج و آگاه سازی مردم در مورد آب اختصاص داده و از طریق پخش و اشاعه نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامیداشت آن بکوشند. از این رو هر سال در ۲۲ مارس (دوم فروردین ماه) شعاری برای روز جهانی آب پیشنهاد می دهد که تمرکز آن بر گزارش جهانی توسعه آب است.

از سال ۱۹۹۳، هر سال یک شعار جدید درباره مسائل حیاتی و حساس آن زمان انتخاب شده است تا فعالیت‌های بخش آب آن سال بر پایه آن شعار صورت گیرد. از سال ۱۹۹۴ تاکنون عنوان‌های ویژه روزهای جهانی آب به ترتیب زیر بوده است :

۱۹۹۴: آب و دغدغه‌های همگانی؛ ۱۹۹۵: آب و زنان؛ ۱۹۹۶: آب و شهرهای تشنه؛ ۱۹۹۷: آب جهان، آیا کافیست؟؛ ۱۹۹۸: آب زیرزمینی، گنجینه پنهان؛ ۱۹۹۹: همه در پایین دست رودخانه‌ها زندگی می‌کنند؛ ۲۰۰۰: آب برای قرن ۲۱؛ ۲۰۰۱: آب برای سلامت؛ ۲۰۰۲: آب برای توسعه؛ ۲۰۰۳: آب برای آینده؛ ۲۰۰۴: آب و بلایا؛ ‌۲۰۰۵: آب برای زندگی؛ ۲۰۰۶: آب و فرهنگ؛ ۲۰۰۷: سازگاری با کم آبی؛ ۲۰۰۸: آب و سلامت؛ ۲۰۰۹: آب های مشترک، فرصت‌های مشترک؛ ۲۰۱۰: آب پاک برای جهان سالم؛ ۲۰۱۱ : آب برای شهرها: پاسخ به چالش شهرنشینی؛ ۲۰۱۲: آب و امنیت غذایی ؛ ۲۰۱۳: آب در هر مکان برای همگان با همکاری های بین المللی ؛ ۲۰۱۴: آب و انرژی ؛ ۲۰۱۵ آب و توسعه پایدار ؛ ۲۰۱۶ : آب و مشاغل ؛ ۲۰۱۷: فاضلاب و ۲۰۱۸ : طبیعت برای آب.

سازمان شعار روز جهانی آب ۲۰۱۹ را «آب برای همه» تعیین نمود که بر اساس دستور کار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار بوده و بیانگر ششمین هدف توسعه پایدار (SDG ۶) اطمینان از دسترسی به آب و مدیریت پایدار آن برای همه مردم تا سال ۲۰۳۰ است. به عبارت دیگر  ابنا بشر در هر جای کره زمین، با هر مذهب، ملیت و قومی، دسترسی به آب برای او یک حق انسانی است.

آب برای همگان یعنی تمام آحاد بشر بتوانند بدون تبعیض و به میزان کافی به آب آشامیدنی سالم برای مصرف دسترسی داشته باشند و هر فردی حق دارد به آب طبیعی، سالم و با قیمت مناسب دسترسی داشته باشد. دولت‌ها متعهد هستند تا کمیت و کیفیت قابل قبولی از آب سالم و بهداشتی را برای آشامیدن، و بهداشت برای شهروندان، بدون تبعیض در حق بر آب، تامین کنند. علاوه بر این دسترسی شهروندان به آب در فاصله کوتاه زمانی و مکانی و امکان تامین هزینه اقتصادی آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند.

آب با حق حیات انسان و حقوق محیط زیست، حق غذا، مسکن و پوشاک، حق تعیین سرنوشت،حق دسترسی عادلانه به منابع ثروت، حق بر آموزش، سلامتی و حق مشارکت در حیات فرهنگی، حق بر کار ارتباط محکمی وجود دارد.

در شرایط فعلی، که وزارت نیرو با مشکلات مربوط به بحران آب در کشور دست به گریبان است و یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌هایی که بر عهده دارد؛ ساماندهی وضعیت موجود و جبران اشتباهات گذشته می‌باشد. قبل از هر چیز، ابتدا باید به بررسی و شناسایی ریشه‌های بروز این معضل پرداخت. اصلی‌ترین علل بحران آب را می‌توان در موارد هشت‌گانه زیر خلاصه کرد:

افزایش جمعیت و در نتیجه افزایش مصارف آب بسیار فراتر از الگوهای مصرف بهینه و بهره برداری بسیار بالاتر از آستانه تاب آوری منابع آب بوده، بطوریکه مصارف آب از مرز بحرانی گذشته است.

بهره‌وری فیزیکی و اقتصادی پایین و حجم عظیم تلفات آب در همه بخش‌های مصرف کننده آب.

رخداد تغییر اقلیم و فقدان برنامه جامع مدیریت خشکسالی و سازگاری با اقلیم.

ورود آلاینده های مختلف شیمیایی، بیولوژیکی، آلی، فاضلاب‌ها و زهاب‌های کشاورزی به محیط‌های آبی که منابع آب سالم را با محدودیت بیشتر همراه می‌کند.

ساختار معیوب اقتصاد آب.

ضعف ساختاری در بخش های منابع طبیعی، محیط زیست، کشاورزی و آب  و به تبع آن عدم توفیق در حفاظت کمی و کیفی منابع زیستی، آب و خاک و ناتوانی در استقرار نظام‌های بهره برداری جدید با مشارکت ذینفعان، ذیمدخلان و بهره برداران منطبق بر شرایط و ویژگی های مناطق مختلف.  

ضعف مدیریت و حکمرانی ناپایدار در کلیه بخش‌های منابع طبیعی، کشاورزی، محیط زیست و آب و عدم هماهنگی و پیوستگی برنامه‌ها، فعالیت‌ها و رویکردها در امر توسعه، حفاظت و بهره برداری از منابع آب، خاک، گیاه و منابع زیستی و عدم کفایت سیاست های ملی آب و برنامه جامع آمایش سرزمین.

تحمیل بار سیاستهای  خودکفایی (نه خود اتکایی در محصولات استراتژیک) غذایی و اشتغال زایی به بخش آب و کشاورزی. 

پس از مدت‌ها بی‌توجهی و سهل‌انگاری، اکنون نقش چندجانبه و کلیدی آب در شئون مختلف حیات بشر آشکار شده و به رسمیت شناخته می‌شود. اکنون به شکست‌های سنگین مدیریت آب اعتراف می‌شود. زیرا اکثریت عظیمی از افراد فقیر جهان از آب و فاضلاب بهداشتی محرومند. سلامت محیط زیست طبیعی به طور بحرانی و شدیدی تابع و وابسته به حفاظت از منابع آب است. منابع آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق دنیا به طرز خطرناکی تحلیل رفته است (به واسطه اضافه برداشت) یا به واسطه آلاینده‌های کانون‌های شهری و روستایی و یا پیشروی و نفوذ زبانه آب شور دریا در اراضی ساحلی، آلوده شده‌اند.

اقتصاد ملی کشورها از سوء مدیریت منابع آب، از سرمایه‌گذاری‌های ناکارآمد و غیر مؤثر در اجرا و بهره‌برداری ناکارآمد و سهل‌انگارانه صدمه می‌بیند. سیاست‌های جاری مسایل بی‌شماری داشته‌اند و به قول برخی صاحب‌نظران، از لحاظ اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی، شکست خورده‌اند.

دیگر زمان دسترسی به منابع آب فراوان برای توسعه با هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست ‌محیطی اندک، گذشته است. به عبارت دیگر کشور در حال ورود به مرحله مدیریت منابع آب بر اساس اقتصاد آب رو به رشد و توسعه قرار گرفته است که در شرایط گسترش رقابت روزافزون برای بهره‌برداری از آب، فعالیت می‌کند. در نتیجه حتی صرف‌نظر از میزان کارایی سیاست‌های موجود در زمینه آب، این سیاست‌ها برای پاسخگویی به چالش‌های اقتصاد آب رشد یافته آینده، مناسب نیستند.

علاوه بر زمینه‌های بخش های مختلف، فعالیت‌های عمومی‌تر مرتبط در سطح ملی نظیر بهزیستی اجتماعی، توسعه اقتصادی ملی و بهداشت عموم نیز با مدیریت آب مرتبط است. این هدف‌های عمومی ارتباط خود را با اقدامات مدیریت آب از طریق سلسله مراتبی از هدف‌های واسطه حفظ می‌نمایند. به عنوان مثال، هدف ملی «اعتلای سطح ثروت و بهزیستی در کشور» می‌تواند به هدف‌های مرتبط با شرایط اقتصادی - اجتماعی و بهداشت عمومی تبدیل و این هدف‌ها نیز به نوبه خود به شکل ویژه‌ای چون هدف‌های مشخص زیست محیطی، تولید مواد غذایی، تأمین آب شرب و امثالهم، تعیین شوند.

به عبارت دیگر، مدیریت منابع آب، نوعاً میان بخش‌های متعددی تقسیم شده است. این به معنی آن است که سیاست‌های آب عرصه ویژه و اختصاصی بخش منابع آب نیست، بلکه از پوشش و تلاقی سیاست‌های بخش آب با سیاست‌های سایر بخش‌ها، حاصل می‌شود. از این رو، نقش مجموعه‌نگر و فراگیر سیاست‌ها و چارچوب‌های نهادی جامع ملی به میزان ارتباط و انسجام آن‌ها با هدف‌ها و سیاست‌های ملی و بخشی بستگی دارد.

 

 

مهمترین سیاست‌های مورد نیاز جهت پیشگیری و کنترل بحران آب و مدیریت بهینه منابع آب را می توان به شرح زیر خلاصه نمود 

1- جلوگیری از خشک و بیابانی شدن کشور و ایجاد تعادل پایدار بین منابع و مصارف آب و بوم سامانه (اکوسیستم) از طریق:

1-1- سازگاری با کم آبی وکاهش نسبت حجم آب مصرفی کل کشور در آبهای زیرزمینی به 75% حجم آب تجدیدشونده و در آبهای سطحی به 60% حجم آب تجدیدشونده

1-2- تعادل‌بخشی و احیاء منابع آب زیرزمینی

1-3- اصلاح الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف به ویژه در بخش کشاورزی

2- تقویت و توسعه سامانه‌های پایش کمی و کیفی منابع و مصارف آب در حوضه‌های آبریز کشور و ارتقای آگاهی عمومی جهت حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع آب

3- حفظ و صیانت از منابع آب در برابر آلودگی برای حفاظت از سلامتی انسان و چرخه زیستی و اعمال مدیریت جامع کیفی منابع آب از طریق:

3-1- توسعه سامانه‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و بازچرخانی و استفاده از پساب

3-2- جلوگیری از ورود انواع آلاینده‌ها به منابع و مجاری آبی و کاهش بار آلودگی از مبدأ و رعایت استانداردها در این زمینه و اعمال مقررات الزامی بازدارنده

4- استقرار حکمرانی پایدار آب از طریق:

4-1- استقرار مدیریت بهم‌پیوسته منابع آب مبتنی بر مدیریت تقاضا در سطح ملی، حوضه‌های آبریز و محلی با رعایت اصول توسعه پایدار، آمایش سرزمین و هماهنگی متقابل بین سرمایه‌های مختلف اجتماعی،اقتصادی، زیست‌محیطی

4-2- ارتقای مشارکت ذینفعان در فرآیند برنامه‌ریزی، اجرا، بهره‌برداری و حفاظت از منابع و تأسیسات آبی با تأکید بر ایجاد و توسعة نهادها و تشکل‌های مردمی و ساماندهی و توسعه بازارهای محلی آب

4-3- ایجاد سازوکارهای قانونی، نهادی و ساختاری (در مقیاس ملی، حوضه‌ای و محلی)، به منظور شفافیت، پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری، حل مناقشات و تنازعات،کارآیی و اثربخشی حاکمیت قانون و اجماع‌سازی در مدیریت آب

5- تنظیم برنامه‌های آمایش سرزمین و استقرار مراکز جمعیتی، صنعتی و کشاورزی متناسب با ظرفیت‌ها و محدودیت‌های منابع آبی کشور

6- منظور نمودن پیوند و اثرات متقابل آب، انرژی و غذا در برنامه‌ریزی توسعه کشور

7- ارتقای دیپلماسی آب و تدوین و اجرای الزامات آن و حفظ و صیانت از منابع آب و حقآبه‌های کشور

8- حفاظت و بهره‌برداری پایدار از رودخانه‌های کشور و توجه ویژه به مدیریت و ساماندهی آنها

9- تدوین برنامه جامع به‌ منظور رعایت تناسب و اجرای هماهنگ طرح‌های تأمین آب، سدسازی، تأمین آب شرب، آبخیزداری و آبخوان‎داری، شبکه‌های آبیاری و زهکشی، تجهیز و تسطیح اراضی، جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و زهاب‌های کشاورزی، بازچرخانی آب و استفاده از آب‌های غیرمتعارف

10- آموزش و ارتقای آگاهی عمومی و فرهنگ جامعه نسبت به بحران آب با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مدارس، دانشگاه‌ها، صدا و سیما، رسانه‌های جمعی و سازمان‌های مردم‌نهاد با هدف اصلاح الگوی مصرف و استفاده بهینه از آب

11- استقرار نظام مدیریت خطرپذیری (ریسک) و بحران و پدافند غیرعامل برای ارتقای تاب‌آوری در فرآیند سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، طراحی، ساخت و بهره‌برداری از طرح‌های تأمین، انتقال، توزیع و تأسیسات آب و فاضلاب

12- بهره‌برداری از آب‌های غیرمتعارف بارعایت ملاحظات زیست‌محیطی

13- استفاده از منابع آب دریا برای مصارف شرب و صنعت و برنامه‌ریزی ویژه برای هدایت و استقرار مراکز جمعیتی، صنعتی و اقتصادی جدید در کنار سواحل جنوب با تأکید بر بند 10 سیاست‌های کلی جمعیت

14- درنظر گرفتن آب به عنوان کالای اقتصادی- اجتماعی و اصلاح ساختار اقتصاد آب کشور از طریق:

14-1- منظور نمودن ارزش کامل اقتصادی آب در بازتخصیص منابع آب و سیاست‌های آمایش سرزمین و بیشینه‌سازی ارزش افزوده حاصل از کاربرد آب

14-2- استقرار نظام قیمت‌گذاری آب براساس هزینه تمام‌شده کامل آب باتوجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی هر منطقه برای کلیه بخش‌های مصرف و پرداخت یارانه مستقیم به بخش‌های دریافت‌کننده یارانه‌های آشکار و پنهان آب و اعمال تعرفه بر مبنای هزینه تمام‌شده کامل آب

14-3- استقرار نظام حسابداری ملی آب در کشور

14-4- اعمال اصلاحات ساختاری، نهادی و حقوقی لازم برای ایجاد، ساماندهی و تقویت بازار، بانک و بورس آب

14-5- ارتقای بهره‌وری در مراحل تأمین، انتقال، تصفیه و توزیع آب و مصرف آب در کلیه کاربری‌های آن

14-6- تنوع‌بخشی منابع مالی و ارتقاء جایگاه و سهم مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، غیردولتی و تشکل‌های بهره‌برداران آب در مدیریت امور آب کشور

14-7- منظور نمودن آب مجازی در سیاست‌گذاری صادرات و واردات محصولات کشاورزی و صنعتی

15- تضمین پایداری و تاب‌آوری کشور در مواجهه با آثار تغییر اقلیم از طریق:

15-1- پایش و مدیریت اثرات تغییرات اقلیمی بر منابع آب کشور و مدیریت منابع و مصارف آب در جهت سازگاری با شرایط حاصل از تغییر اقلیم

15-2- کاهش مصرف ویژه آب (مقدار ردپای آب) در سبک زندگی و فرآیند تولید کلیه محصولات کشاورزی و صنعتی و خدمات

15-3- حمایت از توسعه و بکارگیری روش‌ها و فناوری‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نوآورانه متناسب با نیازهای ناشی از تغییر اقلیم و ارتقای آگاهی‌ و فرهنگ سازگاری با تغییر اقلیم

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح