مسیر پیشنهادی پروژه ایرانرود.

برای نمایش تصویر در قدرت تفکیک بالا کلیک کنید

 

طرح احداث کانال اتصال دریای خزر به خلیج فارس از سالهای دهه ۳۰ خورشیدی مطرح بوده‌است. کارشناسان طرح‌هایی برای ساخت این کانال از مسیرهای مختلف ارائه کرده‌اند. ساخت کانالی بن‌بست از دریای خزر به کویر لوت (کانال لوت) نیز مطرح شده‌است. هم‌چنین برخی کارشناسان از متصل کردن دریای خزر به دریاچه ارومیه دفاع می‌کنند. همچنین حکومت منحل‌شدهٔ شوروی نیز به دلیل وابستگی به مسیر طولانی دریایی، که از تنگه‌های بسفر و داردانل و کانال سوئز، که تحت کنترل کشورهای ترکیه و مصر (متحدین آمریکا) بود، به منظور تماس از طریق دریا با کشورهایی همچون چین و هند، به ساخت این طرح، علاقه‌مند بود. این طرح اگرچه تاکنون به طور رسمی مطرح نشده‌است، اما مخالفان و موافقانی دارد.

موافقان به درآمدهای سرشار ناشی از انتقال نفت، گاز، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها از آسیای میانه به خلیج فارس، و تغییر، و بهبود آب و هوای ایران بر اثر ریزش‌های ناشی از تبخیر آب کانال و جلوگیری از ادامه روند کویری شدن ایران، کاهش شدید هزینه‌های ناشی از حمل و نقل داخلی کالا، گسترش شیلات در حاشیه کانال و قابل استفاده کردن بخش‌های عظیمی از زمین‌های کویری ایران اشاره می‌کنند.

مخالفین نیز به غیر عملی بودن این طرح با توجه به اختلاف سطح آب دریای خزر نسبت به آب‌های آزاد، احتمال زیر آب رفتن زمین‌های شمال کشور، مشکلات عبور از رشته کوه‌های البرز، کندی دولت جمهوری اسلامی در اجرای طرح‌هایی به مراتب کوچکتر از این نظیر اتوبان تهران شمال و گسترش راه آهن و ... 

 

تاریخچه

اولین طرح توسط مهندس هومان فرزاد در سال ۱۳۴۵ نوشته شده که وی این طرح را به سازمان پژوهش‌های علمی کشور ارائه داد. بر اساس این طرح باید بین دریای خزر و خلیج فارس دریاچه‌هایی ایجاد شود تا این دو دریا به هم متصل بشوند. در این ارتباط سه نقطه پست در ایران شامل چاله جازموریان، دشت لوت و دیگری هم دشت کویر در نظر گرفته شد.

سال‌ها بعد طرح دیگری هم توسط آقای مسعود قمی به آقای مهندس موسوی نخست وزیر وقت ارائه شد. ساخت این کانال در دوران دولت هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی نیز بررسی شد. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز ساخت این کانال را بررسی کرده‌است. هم اکنون دکتر بدیع بدیع الزمانی در آمریکا به همراه برخی کارشناسان ایرانی دیگر پیگیر ساخت این طرح هستند و پروژه‌ای با نام «ایرانرود» (Iranrood) نیز آماده کرده‌اند.

 

مشخصات

بر پایه بررسی‌های جغرافیائی و زمین‌شناسی شروع مسیر از خلیج کوچک واقع در باختر خلیج چابهار به سوی شمال آغاز و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کویر لوت را گذرانده، از کنار کویر نمک و شهر طبس به سوی شمال عبور نموده در حوالی ۱۳۰ کیلومتری خاور شاهرود به سوی شمال باختری متمایل شده و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در دریای خزر می‌رسد.

 

طول آبراه بین ۱۴۶۵ کیلومتر تا ۱۶۰۰ کیلومتر برآورده شده‌است. در طول مسیر باید کانالی به ژرفای ۵۰۰ متر حفر شود و از آنجائی که سطح دریای خزر نزدیک به ۲۹ متر از سطح دریای آزاد پائینتر است، در بخش کوچکی از مسیر در شمال ایران از الگوی کانال پاناما استفاده شده و تالاب‌هایی ساخته خواهد شد تا از سرازیر شدن آب دریای آزاد به دریای کاسپین جلوگیری به عمل آید. در همین ناحیه می‌توان با نصب توربین، برق سراسر آبراه را تأمین نمود. پهنای آبراه در پائین ۲۵۰ متر و در سطح زمین ۱۰۰۰ متر پیشبینی می‌شود تا بتواند رفت‌وآمد دو سویه کشتی‌های بزرگ از جمله نفتکش‌ها را امکانپذیر سازد.

 

عملیات اجرایی

عملیات اجرایی طرح شیرین‌سازی و انتقال آب از دریای خزر به حوزه فلات مرکزی ایران، بامداد روز دوشنبه، ۲۸ فروردین ۱۳۹۱، با حضور محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، در منطقه گوهرباران ساری آغاز شد. هزینه اجرای این طرح، دو هزار میلیارد تومان و پیمانکار اصلی آن قرارگاه خاتم‌الانبیای سپاه پاسداران است. این طرح قرار است سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب را پس از شیرین‌سازی در کنار دریا از طریق لوله‌های آبرسانی به مناطق مرکزی ایران از جمله استان‌های سمنان، قم و اصفهان برساند. بخش اول طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی و سمنان که استان زادگاه محمود احمدی‌نژاد است، ۲۴ ماه زمان می‌برد.

 

پشت پرده های زیست محیطی طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی

رئیس جمهور کشورمان در سفر اخیر خود به سمنان، با بیان اینکه انتقال آب دریای خزر به استان سمنان، مستلزم رعایت مسائل زیست محیطی است، گفت: «می توان آب را از دریای خزر به سمنان منتقل کرد و در عین حال همه مسائل محیط زیستی را مد نظر قرار داد تا مشکلی به وجود نیاید». این موضوع سبب شد تا ابعاد زیست محیطی این طرح را در گفت و گو با یکی از متخصصین مسائل گیاه شناسی و زیست شناسی بررسی کنیم. 

دکتر حسین آخانی سنجانی، عضو هیأت علمی دانشکده زیست شناسی دانشگاه تهران و فارغ التحصیل رشته گیاه شناسی از دانشگاه مونیخ آلمان در رابطه با خطرات زیست محیطی و اکوسیستمی طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی گفت: «این موضوع را باید در سه بخش جدا از هم یعنی بخش دریایی، مسیر انتقال و بخش کویر بررسی کرد. در بخش دریا، نخستین موضوع، بحث دستگاه های آب شیرین کن است. از آنجا که پساب آب شیرین کن ها وارد دریا خواهد شد، به مرور زمان دریا تحت تأثیر قرار گرفته و دریای خزر شورتر خواهد شد. در نتیجه به دلیل اینکه آبزیان آنجا توان زندگی در آب شورتر را ندارند، از بین خواهند رفت. 

نکته دیگر آنکه محل انتخاب شده برای انتقال آب با تالاب «میان کاله» فاصله چندانی ندارد و هم اکنون به اندازه کافی آنجا زیر فشار سازه های انسان ساخت هست و اضافه شدن مجتمع های آب شیرین کن، شرایط آنجا را بدتر خواهد کرد. در حال حاضر «تالاب میان کاله» به دلیل سدهایی که بر رودهای ورودی اش ایجاد شده، از آب های شیرین قدیمی محروم است، لذا سازه های آب شیرین کن، شوری آب این تالاب را بیشتر خواهد کرد».

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: «در بخش دوم یعنی مسیر انتقال نیز نکته این است که در حال حاضر در شرق سواحل دریای خزر  به دلیل سازه های انسان ساخت مانند «بندر امیرآباد» و «نیروگاه نکا» بر روی محیط زیست بار سنگینی وجود دارد. توضیح بیشتر آنکه فقط یک قسمت کوچکِ دست نخورده در نزدیکی های «محمود آباد» باقی مانده که طرح انتقال آب خزر قرار است از آنجا آغاز شود.

در این منطقه جوامع گیاهی چهار کربنه در تپه های ماسه ای وجود دارد که گونه های گیاهی نادر ایرانی هستند و در این طرح آسیب خواهند دید. ضمن اینکه در ادامه مسیر نیز عبور لوله آب از جنگل های «هیرکانی» مستلزم تخریب و تسطیح خواهد بود و این اقدام ناگزیر این گونه های طبیعی و نادر را نیز نابود خواهد کرد.

آخانی سنجانی در این باره که آیا حتماً کویر را باید با آب آباد کرد، ادامه داد: «کویر با آب آباد نخواهد شد، زیرا امکان تبخیر در کویر بین 3000 تا 5000 میلی متر است. برای درک این موضوع کافی است، در منطقه کویری یک بار آبیاری انجام دهید. در آخر  خواهید دید در سطح خاک لایه ای از نمک ایجاد می شود و  به همین دلیل در مناطق بیابانی نباید روی کشاورزی تمرکز کرد».

این استاد دانشگاه افزود: «ما نباید در کویر روی کشاورزی تأکید کنیم و اگر هم می خواهیم از منابع آنجا استفاده کنیم، بیشتر باید تأکیدمان روی منابع طبیعی همان مکان باشد. به عبارتی ما از کویر باید به عنوان محل سینک کربن استفاده کنیم و به منظور حفاظت از محیط زیست آنجا اجازه بدهیم گیاهانی که با شرایط اقلیمی آنجا  سازش دارند، در کویر پرورش یابند».

 

برنده جایزه ملی محیط زیست در سال 94  در رابطه با راه حل توسعه کویر ادامه داد: «کویرهای ایران به دو نوع تقسیم می شوند؛

1-کویرهای معتدله که همان کویرهای سمنان، جندق و کلاً بالای کویر لوت هستند.

2- کویرهای حاره ای که از کویر لوت پایین تر هستند. مسئولین باید با توسعه اکوسیستم های بیابانی زمینه گردشگری را در فلات مرکزی فراهم کنند و به این نکته توجه کنند که کویرهای ایران متنوع و بی نظیر هستند. این ها  همه یک فرصت خاص و خدادادی برای کشور هستند که باید با توجه به توانمندی های خودشان مورد بهره برداری قرار گیرند».

آخانی افزود: «البته من با توسعه کشاورزی سنتی، بومی و گلخانه ای در کویر مخالف نیستم و از این طرح ها حمایت هم می کنم، زیرا توسعه کشاورزی بومی باعث حفط ذخایر ژنتیکی گیاهان زراعی کویر می شود. ولی اینکه ما آب را در جای دیگر شیرین کنیم و با هزینه و خسارت های  سنگین زیست محیطی  انتقال دهیم و در کویر کشاورزی کنیم، باید به شما بگویم این یک اقدام احمقانه خواهد بود».

استاد تمام دانشکده زیست شناسی دانشگاه تهران در ادامه و در مورد پشت پرده های اقتصادی و منافع شخصی این گونه طرح ها گفت: در سه دهه اخیر به دلیل فراگیر شدن طرح های سد و انتقال آب در کشور تعداد زیادی شرکت ایجاد شد. این شرکت ها که خود به دو گروه شرکت های اجرایی و شرکت های مطالعاتی تقسیم می شوند، در حال حاضر با توجه به بالا گرفتن اعتراضات به پروژه های سدسازی و انتقال آب نگران منافع خود هستند و طبیعی است، تلاش کنند از فرصت های ایجاد شده برای پر کردن جیب خود استفاده کنند.

به نظر می رسد، آغاز دوباره طرح های مطالعاتیِ این پروژه عظیم، بیش از هر چیز مبالغ هنگفتی از از بیت المال را عاید مجریان با سابقه و با نفوذ این گونه طرح ها کند و از سوی دیگر در صورت اجرای این طرح خسارت های زیست محیطی سنگینی نظیر آنچه بر سر کارون، دریاچه ارومیه و... آمد، بر سر دریای خزر و تالاب های بی نظیر آن بیاید.

با توجه به خسارات عدیده این طرح پیشنهاد می شود مسئولین به جای تلاش برای اجرای یک طرح عظیم و پر هزینه، برای عمران و آبادانی مناطق کویری بر توانمندی های ذاتی این مناطق تمرکز کنند، زیرا مناطق کویری ایران به دلیل توانمندی های بی نظیر جهانی فرصت مناسبی برای اقداماتی نظیر گردشگری دارند، ولی تا کنون این موارد از دید مسئولین دور مانده است.

 

یک نکته در اینجا وجود دارد؛ اینکه سطح دریای خزر 28 متر پایین تر از سطح آبهای آزاد (خلیج فارس) است و مسیر شمال-جنوب ایران با بیش از 2 هزار کیلومتر فاصله دارای پستیها و بلندیهای زیادی مانند ارتفاعات البرز و پستیهای دشت کویر و دشت لوت است. 

 

اما آیا واقعا این پروژه می تواند عملیاتی شود؟

دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس ایرانی مسائل محیط زیست گفته است که ایده اتصال دریای خزر به خلیج فارس، از زمان ناصر الدین شاه وجود داشته، در زمان هاشمی رفسنجانی نیز مطرح شده و تاکنون ادامه داشته، اما این پروژه تاکنون عملیاتی نشده و قابل اجرا نیز نیست. "ایده انتقال اب دریای خزر برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی به استانهای مرکزی  از جمله سمنان هست، اخیرا مطرح شده، اما شوری آب دریاچه خزر 13 میلی گرم در هر لیتر است که قابل استفاده در این زمینه ها نیست، صرفه اقتصادی هم ندارد. از طرفی خاک سمنان و مناطق مرکزی قابل کشت نیست، کلا شن و خاک رس است. برای کدام مصارف کشاورزی و صنعتی قرار است این پروژه چند میلیاردی عظیم انجام شود؟".

وی به عملی نشدن پروژه انتقال آب خزر به دریاچه رو به خشک شدن ارومیه که هنوز هم روی کاغذ مانده و پروژه انتقال آب رود ارس به دریاچه ارومیه اشاره و در خصوص پروژه کانال خزر-خلیج فارس اظهار ناامیدی کرد.

دکتر چنگیز اسماعیل اف، کارشناس علوم جغرافی و رئیس مرکز تحقیقات خزر در دانشگاه دولتی باکو نیز درباره این پروژه می گوید: که با توجه به پستی-بلندی های موجود در مسیر شمال-جنوب، ایران ناگزیر است در مسیر سربالایی این کانال در چندین منطقه آبگیرهای بزرگی احداث کند تا از سرریز شدن آب کانال جلوگیری کند. مسیرهایی با این خصوصیات، مانند کناره های البرز انبوهی از جمعیت را در خود جای داده است که باید زمینها و خانه های اطراف پروژه تخلیه شود. "همچنین ایجاد آبگیر باعث افزایش خطر زلزله خواهد شد، مانند آنچه که در داغستان یا منطقه "مینگه چویر" قفقار اتفاق افتاد. در حالت عادی، ایجاد آبگیر باعث می شود سالانه تا 300 زمین لرزه با مقیاس پایین در منطقه اتفاق افتد، اگر این منطقه مانند مناطق شمالی ایران زلزله خیز نیز باشد، باید ریسکهای ایجاد آبگیرهای بزرگ به دقت در نظر گرفته شود.

 

بگفته وی، ایجاد یک کانال برای عبور کشتیهای کوچک حداقل 5 متر ارتفاع و 100 متر عرض لازم دارد و با توجه به طول این کانال که بیشتر از 2 هزار کیلومتر خواهد بود، نیاز به حداقل یک دهم حجم آب رودخانه ولگای روسیه که 85 درصد آب خزر را تامین می کند وجود دارد. آیا همسایه های شمالی ایران با این پروژه موافق خواهند بود؟ طبیعتا خیر.

 

در همین مورد درباره پروژه عظیم انتقال آب در آمریکا بدانید:

 

1- تقابل محیط زیست و پروژه های مخازن، سد و انتقال آب در Central Valley آمریکا

2- تجربه پروژه انتقال آب بین ایالتی در کالیفرنیا - آمریکا

مدیر سایت: بهزاد سرهادی

شماره تلفن: 09190622992

شناسه تلگرام مدیر سایت: SubBasin@

نشانی ایمیل: behzadsarhadi@gmail.com

(سوالات تخصصی را در گروه تلگرام ارسال کنید)

_______________________________________________________

×

 براي پيوستن به بزرگترين گروه تلگرام علوم و مهندسي آب با امکان تبادل نظر بين اعضاء کليک کنيد

کتاب کاربرد مدل QUAL2KW

کتاب کاربرد GIS در منابع آب

کتاب محاسبه سيل طرح